رخدادهای سال‌های اخیر در حوزه‌های مختلف اقتصادی و سیاسی به تغییر در وضعیت روابط قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی منجر شده است. بحران رکود اقتصادی جهان در سال‌های اخیر از یک سو و بروز تحرکات تروریستی و به قدرت رسیدن گروهک‌هایی همچون داعش از سوی دیگر در کنار انقلاب کشورهای عربی و اختلافات بین آمریکا، روسیه و عربستان در کنار کاهش اثر‌گذاری متقابل نفت و ریسک‌های ژئوپلیتیک در سراسر جهان باعث شده نوع ارتباط و گفتمان سیاسی و اقتصادی قدرت‌های منطقه تغییر کند. یکی از روابط سه گانه‌ای که در این گیر و دار دچار تحول اساسی شده رابطه روسیه-عربستان-آمریکا است.
این در حالی است که این اتحاد در دهه گذشته به روابط مستحکم تجاری و سیاسی منجر شده بود و این تحولات کشورهای مذکور را اگر نگوییم در مسیر جنگ قرار داده باید گفت به اختلافات اساسی آنها منتهی شده و ارتباط تازه‌ای را شکل داده است. اتحاد قوی بین ایران و روسیه و حل بحران هسته‌ای از یک سو و تغییر نگرش کشورهای اروپایی و آمریکا و نه گفتن این کشورها به تلاش عربستان برای انزوای ایران همگی به قدرت‌گیری دوباره ایران در منطقه منتهی شده و در این بین ابعاد اقتصادی و سیاسی بازگشت به ایران به یک نقطه قابل اتکا تبدیل شده است. بر این اساس حمایت ایران از کشورهای منطقه و مبارزه بی‌امان با گروه‌های تروریستی باعث افزایش محبوبیت سیاسی ایران شده و چشم انداز مهمی را برای بازیگری ایران در منطقه و جهان ایجاد کرده است. در چنین شرایطی یکی از مهم‌ترین اتفاقاتی که رخ داده کاهش شدید قیمت نفت به دلیل تولید زیاد عربستان و متحدان این کشور در اوپک است که باعث افت 60 درصدی قیمت نفت شد. کارشناسان معتقدند تصمیم عربستان یک ظاهر اقتصادی دارد که در بطن خود اهدافی فراتر از آن نهفته است.
ظاهر امر آن است که عربستان نگران از دست رفتن بازارهای خود به واسطه قدرت گرفتن شیل اویل‌ها و کشورهای غیرعضو اوپک است. این موضوع درستی است؛ بررسی‌های بیش از یک سال گذشته نیز نشان می‌دهد کاهش قیمت اگرچه به تضعیف شرکت‌های تولید‌کننده نفت شیل و کاهش تعداد دکل‌های نفتی از یک سو و کاهش نسبی در تولید کشورهای غیرعضو اوپک منجر شده اما در نهایت نتوانسته به تغییری مهم در بازار کشورهای عضو اوپک منتهی شود؛ هرچند به گفته عربستان این سیاست در بلندمدت موثر است. در این میان مصرف حدود 100 میلیارد دلار از ذخایر ارزی عربستان در یک سال موضوع دیگری است که نشان می‌دهد هزینه‌های ناشی از این سیاست در کنار عدم بازگشت این هزینه‌ها در یک سال گذشته نشان می‌دهد از بعد تحلیل هزینه-فایده این سیاست ناکارآ است. از طرف دیگر رویکرد روسیه با ایستادگی این کشور در بحران سوریه و حمایت از بشار اسد از یک‌سو و مقابله با آمریکا در بحران اوکراین از سوی دیگر در کنار همکاری اقتصادی با ایران در موضوع هسته‌ای و قراردادهای جدید اقتصادی و نفتی بین دو کشور همگی موضوعاتی است که نشان می‌دهد روسیه به دنبال ایران و ایجاد اتحادهای جدید سیاسی- اقتصادی است.
در این بین نگرانی ریاض مشهودتر است. عربستان بعد از روی کار آمدن شاه‌سلمان، پادشاه جدید این کشور که با قدرت گرفتن ایران در موضوع هسته‌ای و تقویت روابط ایران-اروپا و آمریکا همراه شده، از ایالات متحده دور شده و این موضوع باعث نگرانی سعودی‌ها شده و ائتلاف‌های گذشته این دو کشور نیز به فراموشی سپرده و باعث سوء‌ظن‌های شدید بین دو کشور شده است. کارشناسان می‌گویند عربستان به زودی در منطقه باید به دنبال اتحاد با کشورهای عربی باشد و البته در این بین انتخابات آتی آمریکا از اهمیت بسزایی برخوردار است. با تشریح موقعیت قدرت‌های بازیگر در منطقه، حال باید به یک ارتباط نفتی بین قدرت‌های مذکور در منطقه اشاره کرد. قیمت نفت در یک سال گذشته 60 درصد افت کرده و این سیاست به عقیده کارشناسان سیاسی در بعد دوم خود یعنی سیاست انزوای قدرت‌های منطقه‌ای به دنبال حذف توان اقتصادی ایران و روسیه است که به شدت به منابع ارزی ناشی از فروش نفت خود متکی هستند. اما جدال نفتی بین کشورهای عربستان و روسیه دور جدیدی از منازعات را در منطقه ایجاد می‌کند. این جدال که از طرف عربستان علیه ایران و روسیه آغاز شده نوعی جنگ اقتصادی است اما کارشناسان معتقدند این جدال ممکن است جواب ندهد. در این بین همان‌طور که در نمودار همراه نشان داده شده است، روس‌ها تامین‌کننده بیش از 60 درصد از نفت اروپا، حدود 20 درصد از نفت 3 کشور چین، ژاپن و کره جنوبی و 20 درصد مابقی کشورها هستند. در مقابل عربستان بیشتر تمرکز خود را بر بازارهای آسیایی داشته به‌طوری که بیش از نیمی از نفت خود را به این بازارها صادر می‌کند. با این حال تحرکاتی که عربستان برای به دست آوردن بازارهای اروپایی در یک سال اخیر شروع کرده، باعث بروز نگرانی‌هایی برای روسیه شده است. در این بین این ذهنیت که سابقه تخفیف‌های قیمتی عربستان در بیش از یک سال گذشته در بازار نفت ممکن است در مورد مشتری‌های روسیه هم اعمال شود زنگ خطر جدی برای روس‌ها به‌شمار می‌رود، این در حالی است که کشورهای اروپایی به خاطر سابقه منفی روسیه در تامین انرژی مورد‌نیاز خود در سال‌های اخیر و بدعهدی‌های روس‌ها به‌خصوص در حوزه گاز نسبت به تغییر منبع انرژی بی‌علاقه نیستند و این موضوع زنگ خطر دوم برای روسیه محسوب می‌شود. تجمیع این دو موضوع باعث تقویت شرایط رقابت قیمتی خواهد شد که برای کل بازارهای جهانی هم مساله‌ای مضر تلقی می‌شود.
عربستان سعودی در تلاش است تا با ارائه قیمت پایین‌تر، شرکت‌های نفتی اروپایی را به جایگزین کردن نفت روسیه با نفت خود تشویق کند و تا حدی این اقدام عربستان توانسته یک جدال برای تصاحب مشتریان روسیه باشد به‌طوری‌که تا کنون پالایشگاه‌های نفت شرق اروپا خرید خود را از عربستان افزایش داده‌اند. این فشار از طرف سعودی‌ها، اگرچه روس‌ها را مجبور کرد تا با تولیدکنندگان اوپک سر یک میز نشسته و بر سر موضوع کاهش تولید نفت گفت‌وگو کنند اما به نظر می‌رسد هنوز انگیزه نهایی برای کاهش تولید از سمت این کشورها محسوب نمی‌شود. ایگور سچین، مدیرعامل روسنفت و یکی از قوی ترین مقامات نفتی روسیه، اخیرا اعلام کرده عربستان فروش نفت را به لهستان با ارائه تخفیفات تصاعدی آغاز کرده است. این در شرایطی است که یکی از نگرانی‌های روسیه در این موارد، تصمیم عربستان برای ذخیره کردن نفت در لهستان و احتمالا دیگر کشورهای شریک نفتی روسیه برای تامین سریع‌تر نفت مورد نیاز اروپا است به‌گونه‌ای که انتظار می‌رود نفت کشورهای آلمان و لیتوانی نیز از همین طریق تامین شود.
بر‌اساس گزارش رویترز، عربستان با تخفیفاتی که برای محموله‌های خود قائل شده توانسته نفت خود را برای اولین بار از طریق گداسنک (بندری در دریای بالتیک) به بازار لهستان برساند. این در حالی است که لهستان مانند بسیاری از کشورهای مرکزی و شرق اروپا یکی از مشتری‌های بلندمدت شرکت‌های نفتی روسیه بوده و هست. در سال گذشته حدود سه چهارم از واردات سوخت این کشور از روسیه و بقیه از کشورهای قزاقستان و کشورهای اروپایی تامین شده است.
در طرف دیگر روس‌ها در حال ساخت خط لوله‌ای برای تامین انرژی مورد نیاز چین – مهم‌ترین مشتری نفتی عربستان - هستند. از دیگر اقدامات بزرگ‌ترین صادرکننده نفت غیر عضو اوپک نفوذ در بازارهای خلیج فارس است؛ البته نه از طریق صادرات نفت بلکه از طریق عرضه نفت کوره و فر‌آورده‌های نفتی. گزارش‌ها نشان می‌دهند میزان عرضه این فرآورده‌ها توسط روسیه در خلیج فارس به حدی بوده که قیمت این محصولات افتی بی‌سابقه را تجربه کرده است. همچنین در ماه مه عرضه نفت خام روسیه به چین به‌طور موقت از عربستان سعودی پیشی گرفته است که هشداری مهم برای روسیه محسوب می‌شود.
این جدال بر اقتصاد کشور ما هم تاثیر بسزایی دارد. اقتصاد ایران همانند اقتصاد روسیه وابستگی شدیدی به قیمت نفت دارد و به گفته کارشناسان اقتصادی، برآوردهای اقتصادی روسیه از نفت مورد نیاز خود در قیمت بشکه‌ای 100 دلار است. کارشناسان معتقدند بازی خطرناکی که عربستان با تحت فشار قرار دادن ایران و روسیه برای نفود در بازارهای منطقه و به دست گرفتن کل بازارها شروع کرده ممکن است نتیجه‌ای معکوس داشته باشد و وزنه قدرت به سمت روسیه و ایران پیش برود. جنگی که عربستان برای مقابله با ایران و روس‌ها در پیش گرفته، ممکن است در کوتاه‌مدت به نفع آل‌سعود تمام شود، اما در بلندمدت اتحاد دو قدرت نفتی ایران-روسیه و ورود نفت ایران به بازار در کنار موقعیت‌های سنتی که روسیه از آنها بهره‌مند است می‌تواند نتایج را صد‌درصد تغییر دهد.
به گزارش صندوق بین‌المللی پول (IMF) بزرگ‌ترین صادرکننده نفت اوپک می‌تواند در مدت 5 سال آینده به مرز ورشکستگی برسد. این موسسه بین‌المللی تاکید دارد که با تحت فشار قرار گرفتن سعودی‌ها با توجه به قیمت‌های پایین نفت به سرعت برنامه‌های عربستان برای مقابله با کسری بودجه که اخیرا منجر به استفاده از ذخایر ارز خارجی آنها شده است تغییر خواهد کرد. کسری بودجه این کشور در سال جاری 20 درصد از تولید ناخالص داخلی آن برآورد شده است. به گزارش بلومبرگ سعودی‌ها پرداخت به پیمانکاران پروژه‌های زیربنایی این کشور را 6 ماه به تعویق انداخته‌اند.
به گزارش صندوق بین‌المللی پول، اگر شرایط فعلی همین گونه ادامه یابد ریاض تا سال 2020 تمامی ذخایر ارزی خود را از دست خواهد داد. این کشور سال گذشته دارای 700 میلیارد دلار ذخایر ارزی بود که این رقم به حدود 550 میلیارد دلار رسیده است. صندوق بین‌المللی پول با این شرایط محاسبه کرده که کشورهایی مانند کویت، قطر و امارات که دارای پایه‌های مالیاتی قوی و مناسبی هستند می‌توانند در مقابل افت قیمت نفت و از دست دادن ذخایر ارزی خود تا 20 سال آینده مقاومت کرده و مالیات را به تدریج جایگزین نفت کنند، این در حالی است که نظام مالیاتی عربستان سعودی در حال حاضر ضعیف و نیازمند بازبینی است که ممکن است سال‌ها به شرایط مناسب نرسد.
این در حالی است که دلیل اصلی گرفتاری عربستان سعودی تصمیم خود این کشور و برخی هم‌پیمانانش در اوپک برای حفظ سطح تولید نفت با وجود کاهش قیمت آن است. اوپک حدود 40 درصد از تولید جهانی نفت را به رهبری عربستان به‌صورت سنتی بر عهده داشته اما در دسامبر 2014 تصمیم گرفت تولید نفت را به رغم افت بهای آن ثابت نگه دارد. در این میان اگرچه افت قیمت‌ها باعث عقبگرد اساسی در سیاست‌های کشورهای رقیب از جمله تولیدکنندگان نفت شیل شده اما عواقب آن دامنگیر عربستان نیز شده است. هزینه‌های مربوط به مشارکت عربستان در جنگ‌های منطقه‌ای و هزینه‌های عمومی بزرگ‌تر در کنار قیمت پایین نفت و استفاده بیش از اندازه از ذخایر نفتی برای سعودی‌ها قابل توجیه نیست و همزمانی این مسائل می‌تواند نقش مهمتری را در تضعیف اقتصادی عربستان ایفا کند.
در مقابل رئیس‌جمهوری روسیه نیز در تلاش است که این کشور را به‌عنوان یک بازیکن بزرگ در شرق میانه به بازی برگرداند و این بازی را با تامین نفت خام مورد نیاز اروپا و حتی آسیا به‌رغم تقابل با عربستان آغاز کرده است. با این حال نباید فراموش کرد که سیاست‌های قیمتی نیز غیرکارآ نیستند. معامله‌گران اروپایی و پالایشگاه‌های این منطقه نفت خام عربستان را با این تخفیفات قابل توجه جذاب‌تر از نفت خام روسیه می‌دانند و این در حالی است که بسیاری از پالایشگاه‌های شرق آسیا در حال حاضر وابسته به نفت خام روسیه هستند و تغییر تکنولوژی تولید زمان‌بر است. به عبارتی روسیه باید به سرعت تصمیم بگیرد و پیش از تغییر ساختاری در نحوه فعالیت پالایشگاه‌های اروپایی برای استفاده از نفت عربستان، باید به بازپس‌گیری بازارهای خود اقدام کند؛ موضوعی که جنگ نفتی بین عربستان و روسیه را تقویت می‌کند. در سال 1970 عربستان سعودی نیمی از نفت تولیدی خود را به اروپا می‌فرستاد اما پس از آن اتحاد جماهیر شوروی خط لوله صادرات نفت را از غرب سیبری تا بازارهای آسیایی کشاند؛ بازارهایی که هم دارای تقاضای روبه رشد و هم دارای قیمت‌های مناسب‌تر بودند. سهم عربستان از بازار نفت خام اروپا در سال 2009 به مرز 9/ 5 درصدی رسیده بود. در سال 2011 سهم روسیه به اوج خود و نزدیک به 8/ 34 درصد رسید. با این حال سهم این کشور از بازار اروپا به سرعت کاهش یافت به‌طوری‌که در سال‌های اخیر سهم عربستان سعودی از تامین نفت کشورهای اروپایی به 6/ 8 درصد در سال 2013 رسیده است.در شرایط فعلی عربستان سعودی در یک جنگ قیمت بی‌رحمانه نه تنها با تولیدکنندگان نفتی ایالات متحده آمریکا (مثل تولیدکنندگان نفت شیل) بلکه با تمام تامین‌کننده‌های کشورهای صادرکننده نفت برای گرفتن بازار است و در شرایط فعلی به سمت پیشروی به بازارهای روسیه نیز هست و این جنگ می‌تواند به یک جنگ فعالانه بین دو گروه از بزرگ‌ترین صادر‌کنند‌گان نفت جهان تبدیل شود.
