ایران و ترکمنستان روی هم رفته 28درصد از ذخایر گاز طبیعی شناخته شده جهان را در اختیار دارند. هنگام لغو قریب الوقوع تحریم‌های اعمال شده علیه ایران، این کشور که بزرگ‌ترین ذخایر گاز طبیعی جهان را در اختیار دارد، به‌منظور بهبود شرایط اقتصادی خود که به دلیل تحریم‌ها رو به وخامت گذارده است، تمام تلاش خود را برای صادرات نفت و گاز خود به اروپا به کار خواهد بست.
این موضوع در حالی مطرح می‌شود که مقامات ایران اخیرا در موضع‌گیری‌های خود اعلام کرده‌اند ایران گاز خود را از طریق خط لوله به اروپا صادر نخواهد کرد. در همین رابطه کارشناسان معتقدند که این اظهارات صرفا برای خشنودی روسیه مطرح شده که این روزها بیش از هر زمان دیگری و به منظور پیشبرد طرح‌های اقتصادی و سیاسی خود، نیازمند کاهش وابستگی به ترکیه به عنوان مسیر انتقال گاز روسیه هستند.
با این وجود ممکن است اتحادیه اروپا قادر به خرید گاز ایران و ترکمنستان تا قبل از سال 2020 میلادی نبوده و نیازی به خرید گاز از این دو کشور نداشته باشد. این در حالی است که اتحادیه اروپا تا به امروز و در زمینه رقابت میان ایران و ترکمنستان برای صادرات گاز به اروپا موضعی کاملا بی‌طرفانه اتخاذ کرده است. لازم به ذکر است که طبق اظهارات مقامات کمیسیون اروپا، این کمیسیون به منظور تامین امنیت انرژی مورد نیاز اروپا و تنوع بخشیدن به منابع تأمین گاز این قاره، پروژه‌هایی را که به لحاظ سیاسی و اقتصادی قابلیت عملی شدن داشته باشند، در آینده نزدیک مدنظر قرار خواهد داد.
با در نظر گرفتن موضع کمیسیون اروپا، در حال حاضر ایران و ترکمنستان چنانچه در کوتاه مدت موفق به فروش گاز خود به اروپا شوند، تنها مسیری که می‌توانند به وسیله آن گاز طبیعی خود را به اروپا انتقال دهند، خط لوله TANAP است. در این شرایط ایران می‌تواند به یک رقیب جدی برای ترکمنستان که چهارمین ذخایر گاز طبیعی جهان را در اختیار دارد، بدل شود. ورود ایران به قاب جغرافیای سیاسی انرژی بدون شک تعادل قدرت در حوزه خزر را با تغییر و تحول مواجه کرده و چشم‌انداز انرژی در منطقه را تغییر خواهد داد. گفتنی است جمهوری‌اسلامی ایران نه تنها ممکن است به قدرتمند‌ترین بازیگر انرژی این منطقه بدل شود، بلکه حتی می‌تواند ابتکار عمل را نیز به دست گیرد. تمایل ایران به مشارکت در پروژه کریدور گازی جنوبی و ادامه تلاش‌های تهران برای دستیابی به بازارهای انرژی اروپا کاملا واضح و مشخص است.
با این حال ذکر این نکته ضروری است که اگرچه خط لوله (TAP) که در ژانویه سال 2020 میلادی با ظرفیت سالانه 10 میلیارد متر مکعب به بازار انرژی اروپا می‌رسد، اما پیش از این تمامی قراردادهای مربوط به تأمین گاز مورد نیاز برای انتقال از طریق این خط لوله به امضا رسیده است. با این حال فاز بعدی توسعه پروژه کریدور گازی جنوبی در سال 2026 به بهره برداری خواهد رسید و در آن زمان تنها ظرفیت محدودی به ظرفیت اولیه این خط لوله افزوده خواهد شد.
افزایش صادرات گاز طبیعی در میان اولویت‌های برنامه ششم توسعه اقتصادی ایران که قرار است از ابتدای سال 2016 آغاز شود، قرار دارد. در همین راستا ایران امیدوار است بتواند موج جدیدی از سرمایه‌گذاری‌های خارجی را به سوی صنعت انرژی خود روانه کند که در صورت تحقق، این موضوع می‌تواند زمینه افزایش تولید گاز طبیعی و صادرات سالانه 20 الی 25 میلیارد متر مکعب گاز طبیعی به اروپا را برای ایران فراهم کند.
به عقیده تحلیلگران حوزه انرژی، ایران از ظرفیت قابل توجهی برای صادرات گاز برخوردار است، اما این کشور تا پیش از سال 2020 نمی‌تواند به بازیگر مهمی در بازارهای گاز طبیعی جهان تبدیل شود چرا که این کشور زیرساخت‌ها و تکنولوژی لازم را جهت اجرای پروژه‌های بزرگ و تولید گاز طبیعی در اختیار ندارد. در همین ارتباط باید به این نکته توجه داشت که میادین گازی ایران عمدتا در جنوب این کشور واقع شده‌اند و تهران از امکانات و زیرساخت‌های لازم جهت انتقال گاز خود به شمال کشور برخوردار نبوده و برای تامین انرژی موردنیاز بخش‌های شمالی کشور اقدام به خرید گاز از ترکمنستان می‌کند. عدم وجود زیرساخت‌های لازم جهت انتقال گاز به شمال یکی از جدی‌ترین موانع برسر راه صادرات گاز ایران است. کما اینکه رشد چشمگیر مصرف داخلی نیز از جمله نگرانی‌های ایران در زمینه صادرات گاز طبیعی به شمار می‌رود.
ترکمنستان یک قدم جلوتر از ایران
ترکمنستان در مقایسه با ایران از شرایط مناسب‌تری برخوردار است. جمعیت کم این کشور و عدم وجود تقاضای بالا برای گاز طبیعی در داخل، به معنای آن است که عشق آباد با چالش مصرف بالای داخلی مواجه نبوده و به همین دلیل از ظرفیت صادرات بالاتری برخوردار خواهد بود. در سال 2013 حجم تولید گاز طبیعی ترکمنستان 62 میلیارد و 300میلیون مترمکعب بوده، در حالی که میزان مصرف داخلی این کشور 22میلیارد و 300 میلیون مترمکعب ثبت شده؛ این در حالی است که براساس برنامه ریزی‌های صورت گرفته توسط مقامات ترکمنستان حجم تولید گاز طبیعی این کشور تا سال 2030 میلادی به 230 میلیارد متر مکعب خواهد رسید که بخش عمده‌ای از این گاز به صادرات اختصاص خواهد یافت.
موضع دیگری که عشق‌آباد را در شرایط بهتری نسبت به تهران قرار می‌دهد، اظهار آمادگی اتحادیه اروپا برای خرید حجم قابل توجهی از گاز ترکمنستان و حمایت از اتصال این کشور به کریدور گازی جنوبی است. گفتنی است در صورت تحقق صادرات گاز ترکمنستان به اروپا و متنوع شدن بازارهای صادرات گاز این کشور، عشق آباد به بزرگ‌ترین و مهم‌ترین تامین کننده انرژی در منطقه بدل خواهد شد. ساخت یک سیستم‌قدرتمند انتقال گاز از شرق به غرب این کشور زمینه را برای انتقال حجم قابل توجهی از گاز طبیعی به بندر «Türkmenbaşy» فراهم خواهد کرد.
لازم به ذکر است که بندر مذکور قرار است نقطه آغاز خط لوله «Trans-Caspian» به طول 300 کیلومتر باشد که قرار است ترکمنستان و آذربایجان را از طریق دریای خزر به یکدیگر متصل کند. از نظر فنی خط لوله «Trans-Caspian» تا سال 2020 میلادی به بهره‌برداری خواهد رسید، اما این پایان کار نیست و موانع سیاسی بسیاری بر سر راه احداث این خط لوله وجود دارد که به تلاش‌هایی جدی جهت برطرف شدن نیاز دارد.
نتیجه‌گیری
زمانی که تحریم‌های اعمال شده بر ایران لغو شوند، فرآیند تفوق این کشور در زمینه صادرات گاز آغاز خواهد شد، اما این هدف به دلیل نبود زیرساخت‌های لازم و همچنین تقاضای بالا برای گاز در داخل کشور، تا پیش از سال 2020 میلادی محقق نخواهد شد. این موضوع ترکمنستان را در جایگاه بهتری نسبت به ایران قرار می‌دهد. بهترین و منطقی‌ترین راه برای صادرات گاز ترکمنستان به اروپا، احداث خط لوله «Trans-Caspian» و اتصال این کشور به آذربایجان و در پی آن کریدور گازی جنوبی است. اتصال این کشور به کریدور گازی جنوبی نه تنها موجب افزایش امنیت صادرات انرژی این کشور به واسطه متنوع شدن بازارهای انرژی هدف می‌شود، بلکه می‌تواند عشق‌آباد را به یک بازیگر بسیار مهم انرژی در منطقه بدل کند.
در همین چارچوب ترکمنستان باید روی الحاق خود به پروژه کریدور گازی جنوبی تمرکز کرده و در اولین فرصت به آن بپیوندد. اتصال ترکمنستان به این پروژه سبب ارتقای نقش آن در بازارهای انرژی جهانی شده و منابع گاز این کشور را با همسایگان آن یعنی ترکیه و آذربایجان یکپارچه خواهد کرد. تنها گذشت زمان است که می‌تواند پیروز این رقابت را مشخص کند، اما در حال‌حاضر ترکمنستان تنها کشوری است که از شرایط بسیار مناسبی در مقایسه با سایر کشورهای منطقه و به خصوص ایران برخوردار است.