در شرایطی که تمام دلایل شرکت ملی نفت برای عدم عرضه نفت به بخش خصوصی برطرف شده است، به جای فرآیند غیر شفاف استفاده از واسطه‌ها ضمن مقابله با ارزان فروشی احتمالی، می‌توان از سازوکار معنی‌دار و شفاف بورس نفت در این حوزه بهره گرفت.
با عملی شدن تحریمهای نفتی اتحادیه اروپا، مسئولین نفتی پس از شش ماه، از راهبرد جدید شرکت نفت برای فروش این کالای استراتژیک به واسطه‌ها خبر دادند.
تفاهم‌نامه اتحادیه صادرکنندگان نفت و فراورده‌های نفتی، وزارت نفت و بانک مرکزی برای تشکیل کنسرسیومی برای صادرات نفت ایران، نشان داد که کم کم باید شاهد ایفای نقش بخش غیردولتی در فرآیند بازاریابی و صادرات نفت ایران باشیم.
اما اخیراً رویترز با انتشار گزارشی مدعی شد، ایران برای فروش نفت خود از واسطه‌ها استفاده می‌کند و شرکتهای اروپایی روزانه تماسهایی تلفنی برای فروش نفت ایران دریافت می‌کنند. رویترز در این گزارش ادعا کرده است، قیمتهای پیشنهادهای به شرکتهای اروپایی بسیار کم و با ارائه تخفیفهایی همراه است. به طوری که مدیر یکی از این شرکتها در اظهار نظری گفته است: «الآن مسأله ما این است که نفت با تخفیف قابل توجهی به ما عرضه می‌شود و این به ما سود بیشتری را نوید می‌دهد. اما باید خطر به زندان افتادن را هم در نظر بگیریم.» در صورتی که ادعای رویترز درست باشد، مسئولین نفتی برای فروش نفت ساده‌ترین راه یعنی ارائه تخفیف را انتخاب کرده‌اند و این کار را در پوشش فعالیتهای بخش غیردولتی انجام می‌دهند.
در این باره باید گفت، ورود واسطه‌ها به تجارت نفت، ظرفیت بسیار خوبی برای بازاریابی و مقابله با تحریم است اما این راهبرد نیازمند سازوکاری قاعده‌مند و شفاف است. سازوکاری که از ناحیه قیمت هم ضرری را متوجه کشور نکند. در غیر این صورت اگر قرار باشد دخالت دادن بخش غیردولتی در فروش نفت، در پشت میز مذاکره و با تخفیف در قیمت باشد، از چاله تحریم به چاه ارزان‌فروشی منابع ملی و ایجاد فرآیندهای فسادزا خواهیم افتاد.
بهترین سازوکار برای فعال کردن واسطه‌ها در فروش نفت – چه واسطه‌های داخلی و چه واسطه‌های خارجی – راه‌اندازی بورس نفت است. بورس نفت علاوه بر ایجاد شفافیت در معاملات نفتی، با ایجاد رقابت میان خریداران مختلفِ نفت خام، تخفیف را از مبادلات حذف می‌کند و این اطمینان را ایجاد می‌کند که منابع ملی کشور به بالاترین قیمت ممکن به فروش می‌رسند.
نکته قابل توجه آن است که پیش از این دلایلی مانع از راه‌اندازی بورس نفت بود که ظاهرا امروز در رابطه با فروش نفت به واسطه‌ها اهمیت خود را از دست داده‌اند. بر این اساس شرکت ملی نفت یکی از دلایل عمده عرضه نکردن نفت خام در بورس کالا با الزام به ضوابط عمومی معاملات در بورس را امکان پذیر نبودن ارائه نفت خام در بورس، با قیمتی کمی پایین‌تر از قیمت معاملات معمول خود در بازارهای جهانی بر اساس قانون اعلام می‌کرد. این بهانه به قدری جدی بود که حتی در بعضی رسانه‌ها از آن به عنوان ارزان‌فروشی نفت و ارائه رانت یاد می‌شد. اما بر اساس آنچه خبرگزاری های خارجی ادعا کردند و مسئولین هم تکذیب نکردند، ظاهرا" واسطه‌های بی نام و نشان، نفت ایران را با تخفیفهایی بسیار بالاتر از آنچه خریداران در بورس خواهان آن بودند به دست می‌آورد.
از سوی دیگر شرکت ملی نفت همواره اعلام می‌کرد که با توجه به الزامات مرتبط با بازاریابی نفت خام حاضر نیست نفت را حتی در مقادیر کم به خریداران نفت خام در بورس نفت ارائه کند و ترجیح می‌دهد به طور مستقیم و بی‌واسطه با شرکت های اصلی پالایشگر و مصرف‌کننده نفت خام معامله کند.
ظاهرا در طرح جدید فروش نفت خام به واسطه‌ها به طور کامل این مساله نیز برطرف شده است. به تعبیر دیگر می‌توان گفت این مانع از پیش پای عرضه نفت خام در بورس نیز برداشته شده است و می‌توان در شرایطی که تمام دلایل شرکت ملی نفت برای عدم عرضه نفت به بخش خصوصی نادیده گرفته شده یا برطرف شده است، به جای فرآیند غیر شفاف استفاده از واسطه‌های ارزان فروش، از سازوکار معنی‌دار و شفاف بورس نفت در این حوزه بهره گرفت.
همه این موارد گذشته از ادعای سابق نفتی‌ها درباره عدم توانمندی بخش خصوصی ایران در عرضه و فروش نفت خام در بازارهای بین‌المللی است که آن هم عملا با اجرای طرح فروش نفت به واسطه‌ها انگار از ابتدا مطرح نشده است.
واقعیت آن است که با وجود اجرای سریع و بی‌درنگ طرح فروش نفت به واسطه‌ها، عرضه حجم کمی از نفت تولیدی کشور ( شاید در حد 5 درصد از کل نفت تولیدی یا حتی صادراتی کشور)، آن هم در شرایطی که مسئولان نفتی از کاهش احتمالی 20 تا 30 درصدی تولید نفت به بهانه اورهال چاه‌ها خبر می‌دهند، نباید با مانع خاصی روبرو باشد.
گذشته از این موارد بورس نفت مزیت دیگری نیز دارد. در صورتی که دولت با هدف جمع‌آوری نقدینگی و تأمین ریال مورد نیاز خود، اقدام به پیش‌فروش نفت به ریال با تعهد تحویل فیزیکی در شش ماه آینده و با تضمین حداقل سود معادل سود اوراق مشارکت کند، راه‌اندازی بورس نفت این امکان را فراهم می‌آورد که اوراق پیش فروش نفت، در صورت نیاز نقدیِ مالک، قبل از سررسید معامله شوند و سرمایه‌ای که از طریق پیش فروش نفت از جامعه جمع‌آوری شده است از دست دولت خارج نشود. این در حالی است که فروش اوراق مشارکت تعهد مالی دولت را افزایش می‌دهد و در صورت تقاضای خریدار، مستلزم پرداخت سود و اصل ارزش اوراق است.
با توجه به مزیتهایی که برای بورس نفت مطرح شد، مسئولین نفتی باید برای راه‌اندازی سازوکار بورس نفت جهت تامین منافع ملی کوشش نمایند.
بهنام ملکوتی
کارشناس انرژی