صادرات صنعت برق، مغفول و پرچالش

خواب عمیق ایران بر نازبالش نفت همچنان ادامه دارد. باوجوداینکه در طول سالهای گذشته بهویژه طی دو دهه اخیر، توسعه صادرات غیرنفتی مهمترین شعار دولتمردان در دورههای مختلف محسوب میشد، اما ایران هنوز هم نسبت به پتانسیلهای سرشارش، توفیق چشمگیری در حوزه صادرات غیرنفتی نداشته است. همچنان وزنه سنگین آمار در این حوزه در دست صادرات پتروشیمی و میعانات گازی است. ما حتی در صدور فرش، پسته و زعفران بهعنوان مهمترین محصولات بومی هم پسرفت قابلتوجهی داشتهایم. صادرات غیرنفتی علیرغم اهمیت قابلتوجهش هنوز هم با گامهایی آرام و کمجان بهپیش میرود. این لاکپشت آرام و مهجور، اگرچه هرگز از پای نایستاده اما بارها و بارها قربانی سیاست ورزی اقتصاد ایران شده است. نگاهی به گذشته نشان میدهد که در حوزه اقتصادی، توسعه صادرات غیرنفتی یکی از مهمترین وعدههای انتخاباتی بهویژه در انتخابات ریاست جمهوری بوده است. آمار اما نشان میدهد که وعدهها در همان زمان انتخابات ماندهاند و پا را فراتر از آن نگذاشتهاند. در این میان صنعت برق، کمی بیشتر از سایر بخشها با چالش مواجه بوده است. این صنعت اگرچه یکی از اولین بخشهایی بود که در کنار صادرات تجهیزات، صدور خدمات فنی و مهندسی را نیز کلید زد، اما در طول قریب به 12 سال اخیر، آنقدر با چالشهای مختلف دستوپنجه نرم کرده که اکنون توانی برای صادرات ندارد. روندی که با صدور 700 میلیون دلاری آغازشده و بعدها به بیش از ۲٫۵ میلیارد دلار رسید، امروز تا مرز ۰٫۵ میلیارد دلار کاهشیافته است. چالشها بسیارند و سخن در این باب بسیار گفتهشده است. شاید نگاهی به ظرفیتها و مزیتهای گسترده صنعت برق برای صدور تجهیزات، خدمات فنی و مهندسی و برق به کشورهای همسایه، این مسئله را یادآوری کند که هنوز برای برگرداندن لاکپشت محبوبمان به دور مسابقه دیر نشده است. پیش از هر چیز باید بپذیریم که صنعت برق یکی از صنایع پرسود در حوزه صادرات انرژی، تجهیزات و خدمات فنی و مهندسی است و قادر است در هر شرایطی ارزآوری قابلتوجهی برای کشور داشته باشد. این صنعت در حال حاضر سهمی 11درصدی در ارزشافزوده بخش صنعت و 12000 میلیارد تومان تولید ناخالص داخلی سالانه دارد. بهعلاوه ظرفیت بالای تولید برق هم بر پتانسیلهای این صنعت میافزاید. کافی است این نکته را مدنظر قرار دهیم که هر کیلوگرم تجهیز صادراتی صنعت برق معادل 8 دلار برای کشور ارزآوری دارد که این رقم برای صدور هر کیلوگرم کالای صادراتی کشور بهطور متوسط تنها 1 دلار است. بهعلاوه صنعت برق در صدور خدمات فنی و مهندسی نیز علاوه بر برخورداری از مزیتهای رقابتی گسترده، ارزآوری قابلتوجهی هم دارد. سهم این صنعت از صادرات خدمات فنی و مهندسی در سال 95 رقمی بالغبر 98 درصد بوده است. این آمار بهخوبی پتانسیل صنعتی را نشان میدهد که نهتنها برای توسعه اقتصادی و تأمین رفاه اجتماعی بسیار زیرساختی و کلیدی است، بلکه قادر است از طریق ایجاد وابستگی الکتریکی در کشورهای همسایه و تبدیلشدن به هاب انرژی منطقه، بهنوعی زمینهساز ایجاد امنیت سیاسی هم باشد.میزان صادرات خدمات فنی و مهندسی صنعت برق ایران در سال 95 به دو میلیارد و 600 میلیون دلار رسیده بود این رقم اما در ماههای ابتدایی سال 97 تا مرز 500 میلیون هم کاهش یافت. در حوزه صادرات کالای برق هم با همین روند کاهشی مواجه بودیم. همچنین در شرایطی که میزان صادرات برق ایران به کشورهای همسایه در سال 92 از مرز 12 هزار کیلووات ساعت برق گذشته بود اما این رقم در پایان سال 97 به کمتر از نصف کاهش یافت. واقعیت این است که ما در غالب موارد نتوانستهایم از پتانسیلهای موجود در صنایع مختلف بهدرستی بهره ببریم. نگاهی به روند توسعهای صنعت زیرساختی برق بهدرستی نشان میدهد که اگرچه این صنعت بهعنوان یکی از داعیهداران خودکفایی، قادر به اجرای پروژههای پیمانکاری در منطقه بوده و هست و این مسئله را بارها با حضور قدرتمند در مناقصات بینالمللی و گذر از رقبای منطقهای و گاهاً فرا منطقهای، ثابت کرده، اما مشکلات داخلی اقتصاد کشور که بهدرستی به خودتحریمی تعبیر میشود، مهمترین مانع پیش پای صادرکنندگان محسوب میشوند. به فهرست خودتحریمیها، نبود یک دیپلماسی هدفمند سیاسی ـ اقتصادی را هم باید افزود. مهمترین سؤالی که در این میان مطرح میشود این است که آیا سفارتخانههای ایران در کشورهای هدف، بر روی بازارسازی و فراهم کردن بسترهای سیاسی برای حضور شرکتهای ایرانی در این کشورها، کارکردهاند؟ پاسخ منفی است، اگرچه همچنان امیدهایی برای وجود استثنائاتی در این میان وجود دارد. صنعت برق ایران با توجه به گستردگی اقلیمی و جغرافیایی کشور از ظرفیت قابلتوجهی برای مدیریت پیک برخوردار است. ما درصورتیکه امکان صدور برق به بخش خصوصی داده شود و زمینههای قانونی و اعتباری ساخت خطوط انتقال برای این بخش فراهم آید، قادر به صدور برق به کشورهای همسایه خواهیم بود. این مسئله علاوه بر ایجاد ارزشافزوده فراوان برای کشور، میتواند تا حد قابلتوجهی به ایجاد امنیت سیاسی از طریق وابستگیهای اقتصادی ناشی از تأمین برق منجر شود. استفاده از ظرفیت گاز کشور برای تولید و صدور برق هم یکی دیگر از پروندههای مفتوح و خاک خوردهای است که سالهاست توسط فعالان این صنعت دنبال شده و بینتیجه مانده است. صنعت برق قادر است به یکی از پیشگامان صادرات بدل شود، اما این روزها در وانفسای نرخ ارزی که چند برابر شده، مواد اولیهای که گران شدهاند، نقدینگی که ته کشیده و تحریم‎هایی که مثل موریانه به جان ریشههای فعالان اقتصادی افتادهاند، توانی برای مواجهه با رقبای بینالمللی ندارد. البته بیهیچ تردیدی در رکود، کمبود نقدینگی و بازار اشباعشده داخلی، صادرات تنها راه نجات محسوب میشود اما دولت و سایر نهادهای تصمیمساز باید کمی این مسیر گلآلود را هموار کنند. ما هرروز زمان را برای سهم خواهی از بازارهای منطقه از دست میدهیم. حالا رقبای منطقهای بهتدریج جای شرکتهای ایرانی را در بازارهای صادراتی میگیرند. زمان برای ما و چالشهای بیحدوحسابمان نمیایستد، باید زودتر فکری به حال صادراتی کنیم که بزرگترین منجی ما در جنگ نابرابر اقتصادی خواهد بود.