آرامش قیمت نفت در تلاطم خاورمیانه

باز سپتامبر حادثه آفرید؛ این بار حملهای بود که در 14 سپتامبر 2019 تأسیسات تولید نفت آرامکو سعودی در بقیق و خریص در شرق عربستان سعودی را هدف قرار داد. و باعث ایجاد آتش سوزی های وسیعی در دو مجموعه پالایشگاهی متعلق به شرکت آرامکو گردید. به گفته وزارت کشور عربستان سعودی آتش سوزی ها چند ساعت بعد از حمله خاموش شدند، اما این تأسیسات تا زمان انجام تعمیرات تعطیل شدند. این تعطیلی با تحت تأثیر قرار دادن تولید 5 میلیون بشکه نفت در روز، تولید نفت عربستان سعودی را که حدود 5 درصد از نفت جهانی را تأمین میکند، تقریباً به نصف رساند و موجب ایجاد بیثباتی در بازارهای مالی جهانی شد. اما به گفته مقامات سعودی سه روز پس از این حملات، صادرات نفت این کشور با استفاده از ذخایر نفتی به سطح عادی خود بازگشت. در یک ماه اخیر حملات پهپادی، پالایشگاههای نفت شرکت آرامکوی سعودی را فلج کرد و تحریمهای آمریکا صادرات نفت ایران و ونزوئلا را هدف گرفت و آلودگی های گسترده، صادرات نفت روسیه را محدود کرد. با این حال قیمت های نفت به جای این که جهش پیدا کند تحت تاثیر رونق تولید نفت آمریکا و نگرانیها نسبت به رکود اقتصاد جهانی که به تقاضا برای نفت آسیب خواهد زد، در بازه محدودی مانده و آرامش خود را در این تلاطم ها حفظ کرده است . در همین رابطه خبرنگار دنیای انرژی نظر چند تن از کارشناسان نفتی را در خصوص عدم افزایش نفت و تبعات این حادثه را جویا شده است :

• تحولات منطقه خلیج فارس و قیمت جهانی نفت 

غلامحسین حسن تاش، کارشناس ارشد حوزه انرژی :
اتفاقات اخیر در خلیج فارس از صدمه دیدن کشتیهای سعودی در بندر فجیره تا حمله پهبادی گسترده انصارالله یمن به تاسیسات نفتی سعودی که موجب توقف بخش قابل توجهی از تولید نفت خام این کشور شد، اثرات نسبتا محدودی بر قیمت جهانی نفت داشت. شاید اگر این حوادث ده پانزده سال پیش اتفاق می افتاد قیمت نفت از 200 دلار در بشکه نیز تجاوز میکرد اما هم اینک قیمت نفت خام برنت حدود 60 دلار در بشکه و قیمت نفتخام وست تگزاس اینترمدیت در حدود 55 دلار در بشکه است. این تحولات بر قیمت تاثیر داشته ولی اثرش کمتر و نیز از نظر زمانی کوتاه مدت تر از انتظار بوده است. شاید بتوان علت را در موارد زیر جستجو کرد: ساختار انرژی جهان تغییر کرده است. افزایش شدید قیمت جهانی نفت در بین سالهای 2007 تا 2014 که قیمت نفت در محدوده 100 تا بیش از 140 دلار در بشکه قرار گرفت تاثیر قابل توجهی در این تغییر ساختار داشته است. در این دوره نسبتا طولانی بالا بودن قیمت نفت، تولید انواع سوختها، رقیبی اقتصادی شد و این سوختها مجال عرض اندام پیدا کردند، فناوریهای مربوط به آنها گسترش یافت و آستانه امکانپذیری اقتصادیشان مشخص شد لذا عوامل بازار خصوصا در کشورهای صنعتی اکنون بخوبی میدانند که در چه قیمتی از نفت خام کدام پتانسیل های انرژی را به سرعت میتوان فعال و وارد بازار کرد. در واقع توسعه فناوری و مشخص شدن آستانه اقتصادی شدن انرژی های رقیب نفت خام، سیستم انرژی جهان را بسیار منعطف تر از گذشته کرده و نگرانی ها راجع به امنیت انرژی به مفهوم در دسترس بودن همیشگی انرژی کافی را کاهش داده است.
*** ساختار نفت خام جهان نیز تغییر کرده است مساله فوق الذکر در مورد خود نفت خام نیز مصداق دارد. در همان دوره، بالا بودن قیمت جهانی نفت خام موجب اقتصادی شدن ذخائراصطلاحا غیرمتعارف نفتی، نفت شِیل شد. فناوریهای مربوط به استخراج نفت و گاز شِیلی توسعه پیدا کرد و به عبارتی ذخائر هیدروکربن های شِیلی به ذخائر قابل استفاده و قابل بازیافت جهان اضافه شد. با توسعه این ذخائر علاوه بر این که سهم تولید اوپک و منطقه خلیج فارس از کل تولید نفتخام جهان کاهش یافت سهم ذخائر نیز تغییر کرد، یعنی در واقع الان مانند گذشته نمیتوان گفت که بیش از 60 درصد از ذخائر نفت خام جهان در منطقه خلیج فارس قرار دارد.
*** در اواخر قرن بیستم دستاندرکاران انرژی، قرن 21 را قرن گاز نامیدند. گازطبیعی نزدیکترین رقیب نفت خام است و توسعه فناوری امکان جایگزینی هرچه بیشتر این سوخت را با فراورده های نفتی بوجود آورده است. جغرافیای منابع طبیعی گاز نیز از جغرافیای منابع نفت متنوع تر و گسترده تر است و سهم گازطبیعی در سبد انرژی جهان رو به افزایش است.
*** افزایش قابل توجه تولید نفت و گاز شِیلی در ایالات متحده علاوه بر این که این کشور را به یک صادرکننده گازطبیعی و بعضی فرآورده های نفتی تبدیل کرده است، قدرت مانور این کشور را در آزادکردن و بکارگیری بخشی از ذخائر استراتژیک نفتی خود افزایش داده است که این نیز به کنترل تلاطم های بازار کمک میکند.
*** از سال 2010 با شروع تحولات موسوم به بهار عربی که البته خیلی زود به خزان نشست، مناطق نفتی واقع در منطقه خاورمیانه و شمال افریقا دائما دستخوش اغتشاش و درگیری و ناآرامی بودهاند و بسیاری از تولیدات نفتی با افت و خیز مواجه بودهاند، اما همه این ناآرامی ها تهدید اساسی و جدی و غیر قابل جبرانی را برای امنیت جهانی انرژی بوجود نیاورد و حتی قیمت ها هرگز به رکوردهای سال 2008 برنگشت و به نظر میرسد که همه اینها موجب شده است که حساسیتهای روانی بازار نفت نیز نسبت به گذشته بسیار کمتر شده باشد و انتظارات نسبت به وقوع شوک نفتی تعدیل شده باشد.
*** علاوه بر همه موارد فوق که عمدتا معطوف به طرف عرضه انرژی و نفت خام است در طرف تقاضا نیز کاهش نرخ رشد اقتصادی کشورهای تعیین کننده در تقاضای انرژی، بر کاهش تقاضای انرژی موثر بوده است و در این میان خصوصا میتوان به بحران برگزیت که اروپا را درگیر کرده است و جنگ تعرفه ای میان امریکا و چین که اقتصاد بزرگ چین با بیشترین نرخ رشد اقتصادی و رشد مصرف انرژی در دو دهه گذشته را دچار مشکل کرده است و نیز بحران هائی که اقتصادهای درحال ظهور مانند برزیل درگیر آن هستند، اشاره نمود. اما فارغ از موارد فوق، از آنجا که بحث خلیج فارس مطرح است بدنیست اشاره کنم که شش سال پیش در مقالهای تحت عنوان " استقلال انرژی آمریکا و آثار ژئوپلتیک آن" پیش بینی کردم که با بی نیاز شدن ایالات متحده از نفت و گاز منطقه خلیج فارس ممکن است اوضاع سیاست و ساختار قدرت در کشورهای جنوب خلیج فارس به گونه دیگری رقم بخورد و از یک سو اهمیت امنیت این منطقه برای امریکا کمتر شود و از سوئی دیگر قدرت مانور امریکا در منطقه افزایش یابد به این معنا که هر بحرانی در منطقه که موجب افزایش قیمت جهانی نفت شود در امریکا رونق نفتی ایجاد خواهد کرد ولی در اقتصادهای رقیب آمریکا و خصوصا چین که مهمترین چالش بلندمدت ایالات متحده میباشد، مشکل ساز خواهد بود.

• عرضه وتقاضا نقش محوری دربازار جهانی نفت دارد
سیدمهدی حسینی، کارشناس ارشد حوزه انرژی :
از دهه های پیشین بازار نفت یک بازار کم ثبات بوده است و نسبت به حوادث، مصاحبه ها و ارزیابی هایی که نسبت به وضع موجود بازار نفت صورت می پذیرد، بسیار حساس است که وضعیت عرضه و تقاضا در آینده دور یا نزدیک چه خواهد شد و آیا به نفع عرضه خواهد بود یا تقاضا. اگر به نفع عرضه باشد قیمت ها افت و اگر عرضه کم تقاضا بالا باشد قیمت ها افزایش پیدا میکند. این موارد واقعیت حوادثی است که عرضه و تقاضا در بازار از خود نشان میدهند که بازخورد آن از اعلام قیمت های بازار بورس نشات می گیرد. در ارتباط با حمله به تاسیسات آرامکوعربستان دو سناریو وجود دارد به طوری که در سناریو نخست 60 درصد از تولید نفت یعنی 5 میلیون و 700 هزار بشکه نفت از عربستان از دور خارج شده است و باید منتظر باشیم تا در گزارشها حجم این آسیب های فیزیکی مشخص شود و راه اندازی مجدد چه قدر طول می کشد و هر اندازه این زمان طولانی تر شود روند قیمت ها نیز افزایشی خواهد بود.
در سناریوی اول آمریکا پشت قضایا بوده و می توانست بخشی از نفت موجود در بازار را از محل ذخایر استراتژیک خود جبران کند تا بازار نفت با شوک مواجه نشود البته ظرفیت آن نیز به نوبه خود محدود است. در سناریوی دوم آمریکا و عربستان به طور مشترک هدف خاصی را دنبال می کنند و به دنبال بزرگ نمایی یک قضیه هستند و اصلا آن حجم از آسیب سناریوی اول وجود ندارد که 5 الی 6 الی میلیون بشکه نفت آن ها از دور خارج شود بلکه نتیجه آنها از ایجاد سناریوی دوم آسیب رساندن به اقتصاد جهانی بوده است چرا که خارج کردن 5 درصد از نفت مصرفی جهانی بازار یعنی آسیب رساندن به اقتصاد دنیا، آن ها با اعتراف و ادعای اینکه ایران پشت این قضایا است درصدد نقشه علیه ایران بودند. با وجود سناریوی دوم بیشتر آسیب ها به پالایشگاه هایشان وارد شده تا تاسیسات تولید نفت. موضع گیری آمریکا و عربستان در سناریوی دوم به نحوی بود که اعلام کردند تا آخر سپتامبر وضعیت نفت را به روال قبل باز می گردانیم با اینکه این صحبت های آن ها با اشتباه توام بود زیرا امکان ندارد با از دور خارج شدن 5 میلیون بشکه نفت و این حجم آسیب بتوان ظرف یک ماه به شرایط عادی باز گشت. در سناریو دوم با آنکه پالایشگاه و تاسیسات نفتی خسارت دیده است و در ارزیابی نیز میزان خسارت را برای دست یابی به اهداف سیاسی پشت قضیه چند برابر اعلام کردند و حتی در صحبت های اخیر که در سازمان ملل داشتند یک خط را دنبال کرده و ایران را پشت قضایا معرفی کردند هدفی جز اجرای سناریوی دوم نداشته اند . با آنکه عکس العمل بازار نفت نسبت به سناریوی دوم به ایجاد یک جهش در بازار نفت منجر شد، و حتی قیمت نفت به 70 دلار هم افزایش پیدا کرد اما بازگشت بازار نفت به وضعیت پایدار در روزهای اخیر نشان دهنده درست بودن سناریوی دوم بوده است و نباید در بازار این نگرانی به وجود آید که نفت عربستان در حجم زیاد و به مدت زمان طولانی حذف می شود.

• سقف قیمت نفت تا 80 دلار و کف آن 60 دلار پیش بینی می شود
محمدعلی صادقی، کارشناس ارشد حوزه انرژی :
در شرایط حاضر قیمت نفت تا سقف 80 دلار برای یک رقم افزایشی پیش بینی می شود، اما برای روند نزولی کمتر از 60 دلار بعید بنظر می رسد. قیمت نفت خود از مکانیسم های تعیین کننده برخوردار است که عمده ترین دلیل آن به عرضه و تقاضا باز می گردد و بایستی در این راستا عرضه و تقاضای منطقه ای مورد رصد قرار گیرد. در طی سال های اخیر، شرایط جهانی به ندرت توانسته برای نفت خام های منطقه ای نقش آفرینی ایجاد کند. با توجه به تنش های سیاسی مستمر در منطقه خاورمیانه، روند نوسانات نفت خام کمتر مشاهده شده است و بیشتر جنبه های عرضه و تقاضا و سیاست های نفتی اوپک که با کشورهای دیگر هماهنگ بوده تا اندازه ای توانسته از روند افزایشی ناشی از اعمال سیاست ها یا هجمه هایی که از سوی کشورهای مصرف کننده به ویژه آمریکا تحمیل میشود، را مهار کند.
آنچه که مسلم است نباید تنها به این ساختار اکتفا کرد بلکه تغییرات و تحولات سیاسی و جهانی به ویژه دیدگاه های ترامپ در دوره اول باعث خواهد شد تا در انتخابات آینده ترامپ پازل هایی را برای خود در نظر بگیرد. در چنین شرایطی قیمت نفت تا سقف بالاتر از 80 دلار برای یک رقم افزایشی پیش بینی می شود، اما برای روند نزولی کمتر از 60 دلار بعید بنظر می رسد. در شرایط بازار جهانی این رقم را خوشبینانه می دانیم اگر تحولات غیر مرتبه یا درگیری نظامی و منطقه ای بوجود آید بطور مثال مساله هنگ هنگ در خاور دور و اقتصاد آمریکا و چین پیش آید، با این وجود شاهد نوسانات هستیم که باید از آن عبور کنیم. در صورتی که عقلانیت سیاسی در کشورهای مختلف حاکمیت پیدا کند.
خاورمیانه تاریخ تمدن منطقه ای ایران را جست و جو می کند و پتانسیل آن در ساختار سیاسی اقتصادی مشاهده می شود که متاسفانه به دلیل مدیریت های داخلی دچار مشکل هستیم شاید این روند با تاخیر و همراه با نوسانات باشد اما آینده ایران غنی خواهد بود و کشورهای حوزه خلیج فارس به نوعی مجبورهستند همراهی با ایران را بپذیرند. عراق تنها کشور عرب حوزه خلیج فارس است که عضو کشورهای همکاری حوزه خلیج فارس نیست. ذخایر عراق و ایران به نسبت بیشتر از عربستان است و پتانسیل برای این کشور وجود دارد و در حال حاضر عراق استقلال سیاسی ندارد زیرا تمام مسائل درآمدی و نفتی این کشور را آمریکایی ها مدیریت می کنند در حالیکه با هویت و جریان های سیاسی عراق مغایرت دارد و این امر ادامه نخواهد داشت. عراق مجبور است برای بقا و هویت اقداماتی را با همکاری با ایران برای افزایش قیمت نفت و بهبود درآمدهای نفتی خود انجام دهد.

• قیمت نفت از مرز 70 دلار فراتر نمی رود
سعید ساویز، کارشناس ارشد حوزه انرژی :
مجموعه مواردی از قبیل انرژی های نو، متعدد شدن نقاط عرضه سوخت های فسیلی و تسلط های سیاسی دنیای غرب با همکاری عربستان بر بازار انرژی باعث شده، قیمت نفت بیشتر از 70 دلار افزایش پیدا نکند. پیش از بررسی نوسانات بازار نفت باید پیش فرض هایی مد نظرقرار بگیرد و به این موضوع توجه کرد نفت کالایی است که در تمامی نقاط دنیا با قیمت های متفاوت درحال تولید است به طور مثال در خاورمیانه که نزدیک به یک قرن است که از مخازن کربنات عظیم، نفت تولید می شود شاید استخراج یا استحصال یک بشکه نفت خام به همراه حمل و نقل درحدود 10 الی 12 دلار باشد. در جهان مناطقی مانند آفریقا و حتی گران تر از آن مانند دریای شمال یا نفت شیل قیمت هر بشکه نفت و استحصال بیشتر از قیمت نفت در خلیج فارس و خاورمیانه است در نتیجه می توان گفت نفت خام در هر گوشه ای از دنیا دارای قیمتی است. از طرفی در کشورهای خاورمیانه مانند روسیه که از اقتصاد تک محصولی وابسته به فروش نفت برخوردار هستند، تامین بودجه آن ها از طریق نفت صورت می پذیرد. از طرفی اگر بررسی سود حاصل از فروش نفت و نقشی که در اقتصاد کشورهای مختلف به همراه دارد و بودجه کشورهای تک محصولی که اقتصاد آن ها وابسته به نفت است را در نظر بگیریم، تولید کننده و مصرف کننده پذیرفته اند که نفت می تواند در کانال 50 الی 70 دلار تولید شود و مورد رضایت آنها نیز قرار گیرد. در طی سال ها مکانیسم هایی در یک کشوری مانند آمریکا، بر اثر شوک های نفتی مختلف و متعدد بوجود آمده است تا مانع از افزایش قیمت نفت شود. با این شرایط به وجود آمده دولت دونالد ترامپ متوجه بود که نفت در آینده نمی تواند به عنوان کالای استراتژیک محسوب شود و لذا سعی کرد از فرصت طلایی باقیمانده نفت سهم عمده ای را برای خودش برای تولید نفت خام اختصاص دهد. در این راستا دست به یک اقدام سیاسی زد و ایران و ونزوئلا را به بهانه های سیاسی از بازار تولید نفت خارج کرد و اعمال تحریم علیه ایران ونزوئلا برای به دست آوردن بازار نفت این کشورها بوده است. هنگامی که ایران و ونزوئلا دو تولید کننده اصلی و پایه گذار نفت اوپک از بازار خارج شدند تمامی کشورها در انتظار افزایش قیمت نفت بودند، اما سیاست های طراحی شده غرب و در راس آن آمریکا مانع از افزایش قیمت نفت می شد. مجموعه مواردی از قبیل انرژی های نو، متعدد شدن نقاط عرضه سوخت های فسیلی و تسلط های سیاسی دنیای غرب با همکاری عربستان بر بازار انرژی باعث شده، قیمت نفت بیشتر از 70 دلار افزایش پیدا نکند.