نزدیکی ترکمنستان و آذربایجان، جایگاه ایران در بازار منطقه ای گاز

در 21 ژانویه سال جاری روسای جمهور دو کشور ترکمنستان و آذربایجان تفاهم نامه ای امضا نمودند تا مطابق آن یک میدان گازی واقع در نوار مرزی و مورد مناقشه دو کشور را بصورت مشترک توسعه دهند. میدانی که اکنون دوستلوق(Dostluk ) به معنای دوستی خوانده می شود اما در ترکمنستان به سردار(Sardar) و در آذربایجان به کیاپاز(Kyapaz) معروف است. اهمیت این تفاهم نامه از آنجا ناشی می شود که اسناد محرمانه منتشره از ویکی لیکس نشان می دهد در سال 2008 اختلاف در خصوص این میدان به توهین شخصی بین دو رهبر تبدیل و حتی کار به تهدید کشتی های حفاری نیز کشیده شد.
امضا این تفاهم نامه و تلاش برای تبدیل نمودن ذخائر هیدرو کربنی زیرزمینی به سایر منابع ثروت و قدرت، زنگ های خطر را مجددا برای ایران به صدا در آورده است. ترکمنستان با در اختیار داشتن 10 درصد از منابع گازی دنیا در واقع چهارمین دارنده این منبع انرژی نسبتا پاک جهانی است، اما مشکل عمده آن محصور بودن در خشکی و عدم همجواری با مصرف کنندگان عمده است. ترکمنستان برای رفع این مشکل با توجه به زیرساختهای انتقال گاز موجود از زمان شوروی در آن کشور جهت انتقال گاز ترکمنستان به سایر جمهوریهای آن امپراتوری، جهت صادرات گاز طبیعی خود بعد از کسب استقلال کماکان به روسیه وابسته بود، اما فشار و بدعهدی روسیه از یک طرف و تلاش برای ایجاد تنوع سبد صادراتی از سوی دیگر سبب شد که ترکمنستان در سال 1997 به سمت ایران چرخش نماید و قراردادی25 ساله را برای صادرات سالانه بین 8 تا 10 میلیون متر مکعب گاز با ایران امضا نماید. از همان زمان با توجه به جذابیت بازارگاز اروپا، این کشور خواستار اجازه تهران برای عبور گاز این کشور از ایران و رساندن آن به ترکیه و سپس اروپا شد. اما از آنجا که ایران همزمان قراردادی را جهت صادرات گاز به ترکیه با آنکارا منعقد نموده بود و بیم آن داشت که رسیدن گاز ارزان ترکمنستان به ترکیه بر قیمت گاز ایران اثر سو داشته باشد از پذیرش این خواسته سرباز زد. جدیت تهران در این تصمیم تا آنجا بوده و هست که علی رغم تعویض حداقل 4 رئیس دولت در این مدت کماکان بر رای خود اصرار می ورزد.
اما نیاز ترکمنستان برای توسعه منابع گازی عظیم خود سبب گشت انواع مسیرها برای فروش این کالای با ارزش خود را بیآزماید. از شرق و از سال 2006 به سمت چین رفت و با واردات سرمایه از آن کشور هم منابع جدید گازی خود را توسعه داد و هم با احداث خط انتقال عظیم گاز تا آن کشور، از سال 2009 صادرات گاز به چین را آغاز کرد. اما بازی های مالی پکن و بدحسابی های او سبب گشت که عشق آباد همه تخم مرغ های خود را در سبد او نچیند. بنابراین در شمال مجددا به سراغ روسیه رفت و مجددا با او قرارداد بست اما رفتارهای مسکو و بد حسابی های او نیز قرارداد گازی بین دو کشور را در حالت نیمه جان نگاه داشته به گونه ای که ترکمنستان هیچگاه به آن به عنوان یک قرارداد جدی نگاه نکرده و هر از چندگاهی اجرای قرارداد را متوقف می کند. به ناچار ترکمنستان با ارائه دو طرح TAPI و Trans-Caspian درصدد بر آمد گاز خود را به بازارهای مصرف در جنوب و غرب کشور، با توجه به رویه تهران و از مسیری غیر از ایران منتقل کند. اما این دو طرح به دو دلیل عمده تا کنون عملیاتی نشده اند. طرح خط لوله TAPI که هدف از آن رساندن گاز ترکمنستان به افغانستان، پاکستان و هند است به دلیل عدم امنیت لازم برای اجرا و ادامه عملیات این خط در داخل افغانستان کماکان اجرایی نشده است. از سوی دیگر و از آنجا که آرزوی هر فروشنده ای دستیابی به بازاری با ثبات و مطمئن است و در بازار گاز طبیعی، اروپا همواره تمام شاخصه های یک بازار مطلوب را داشته، ترکمنستان همواره در تلاش بوده که به هر شکلی درصدی از سهم بازار گاز اروپا را بدست آورد. از این روی نخست با تلاش برای جلب رضایت ایران سعی نمود دریای خزر را دور زده و گاز خود را به اروپا برساند، اما هنگامی که ناامید از تهران بازگشت به سمت طرح بلند پروازانه احداث خط در بستر دریای کاسپین روی آورد، ولی مشکلات مالی، فنی و مهمتر از همه اختلافات حل نشده حقوقی در این دریا بخصوص با آذربایجان به عنوان مقصد خط Trans-Caspian سبب گردید که این طرح علیرغم پشتیبانی اتحادیه اروپا از آن تاکنون رنگ واقعیت به خود نگیرد.
عدم اجرای دو طرح یاد شده تاکنون کماکان ایران را به عنوان پل صادرات بخشی از چهارمین منبع گاز جهان در میدان نگاه داشته است. اما سفر نماینده سیاسی دفتر طالبان به عشق آباد در 6 فوریه سال جاری و تعهد این گروه به حفظ امنیت خط لوله TAPI و حل مناقشات بین باکو و عشق آباد که نشانه بارز آن امضا تفاهم نامه صدرالاشاره بود می رود تا برای همیشه ایران را از کسب سود از چهارمین منبع گاز دنیا محروم نماید.