دالغا خاتین‌اوغلو | کارشناس انرژی
معاون وزیر نفت ایران مدعی تحقق تولید روزانه «بیش از ۱ میلیارد متر مکعب گاز» در سال گذشته شده و افزوده که در سال جاری نیز تولید نفت خام به ۴ میلیون بشکه در روز خواهد رسید. نگاهی به آمار برای راستی‌آزمایی این مدعا.
اینکه تولید روزانه ۴ میلیون بشکه نفت چه میزان قابل تحقق باشد، در ادامه مقاله توضیح داده خواهد شد، اما نکته شگفت‌انگیز در گفته‌های هوشنگ فلاحتیان این است که همین هفته گذشته شورای عالی انرژی ایران اعلام کرد تولید روزانه گاز کشور در سال گذشته خورشیدی کمی بیش از ۸۱۲ میلیون متر مکعب بوده و پیش‌بینی کرده بود برای اولین بار در سال جاری خورشیدی انتظار می‌رود مصرف گاز از تولید گاز کشور پیشی بگیرد.
هنوز معلوم نیست تکلیف قراردادهای صادرات گاز ایران به ترکیه و عراق چه خواهد شد، اما طی سال‌های گذشته – از جمله پارسال که ایران عمدتا در ماه‌های سرد با کمبود گاز مواجه می‌شود- جمهوری اسلامی از پاییز صادرات گاز به عراق را تقریبا متوقف کرده است؛ موضوعی که بارها به واکنش منفی طرف عراقی نیز منجر شده است.
شورای عالی انرژی ایران می‌گوید تراز منفی گاز کشور حداقل تا ۱۰ سال آینده ادامه خواهد داشت.
ادعای تولید روزانه یک میلیارد متر مکعب گاز در حالی است که پاییز پارسال ایران با کمبود گاز مواجه شد و استفاده از سوخت به شدت آلاینده مازوت (نفت کوره) به جای گاز در نیروگاه‌های این کشور به آلودگی شدید هوای شهرها و افزایش انتقادها و هشدارها، از جمله توسط سازمان حفاظت محیط زیست منجر شد.
ابتدای امر، مقامات وزارت نفت اصولا منکر استفاده از مازوت در نیروگاه‌ها بودند، اما بعد از آشکار شدن موضوع و واکنش‌های رسمی دیگر نهادها، اعلام کردند که به خاطر کمبود گاز مجبور شده‌اند از این سوخت آلاینده در نیروگاه‌ها استفاده کنند.
قبل از نگاهی به ادعای تولید روزانه ۴ میلیون بشکه نفت ایران که وعده‌ای موکول به آینده است، شاید بد نباشد به واقعیت‌های موجود پیرامون تولید گاز ایران بنگریم.
تولید گاز ایران
آخرین آمار منتشر شده توسط شرکت بی‌پی، از معتبرترین منابع آمارهای انرژی جهان، تولید گاز «تجاری» ایران در سال ۲۰۱۹ روزانه ۶۷۰ میلیون متر مکعب بوده است. در آمارهای تولید گاز از اصطلاحات و استانداردهای اندازه‌گیری متفاوتی استفاده می‌شود. تولید گاز «تجاری» یعنی گازی که بعد از تولید به مرحله پالایش رسیده و برای فروش و استفاده آماده است.
مقامات ایران طی سال‌های گذشته همواره بدون اشاره به این نکته، آمار کلی داده‌اند. برای نمونه روزانه ۳۰ تا ۴۰ میلیون متر مکعب گاز تولیدی ایران، در همان مرحله اولیه تولید دوباره به چاه‌های نفتی تزریق می‌شود تا جلو افت فشار میادین نفتی گرفته شود. یا اینکه ایران روزانه نزدیک ۵۰ میلیون متر مکعب گاز «همراه» تولیدی از میادین نفتی خود را به خاطر نبود تجهیزات جمع‌آوری گاز، در همان مرحله تولید سوزانده و به هدر می‌دهد (مشعل‌سوزی یا فلیرینگ).
در واقع گاز تزریقی به میادین نفتی یا مشعل‌سوزی گازها نباید در آمار تولید گاز کشور لحاظ شود و حتی اگر این گازها را هم در آمار تولید گاز ایران لحاظ کنیم، باز هم تولید گاز آن در سال گذشته – با توجه به رقم ادعایی شرکت ملی گاز درباره رشد ۶ درصدی تولید گاز و همچنین وجود تلفات گاز در شبکه انتقال – به ۸۱۰ میلیون متر مکعب در روز می‌رسد که معادل رقم اعلام شده توسط شورای عالی انرژی کشور است و با یک میلیارد متر مکعب تولید گاز ادعایی هوشنگ فلاحتیان اختلاف چشمگیر دارد.
البته در جزئیات آمارهای شورای عالی انرژی ایران، تزریق گاز به میادین نفتی و مشعل‌سوزی‌ها نیز در آمارهای تولید و مصرف گاز کشور لحاظ شده است و به همین خاطر تولید روزانه گاز کشور را ۸۱۲ میلیون متر مکعب عنوان شده است.
آنچه در چشم‌انداز تولید گاز لحاظ نشده است
در جزئیات آمارهای شورای عالی گاز یک نکته حیاتی لحاظ نشده است و آن اینکه گزارش‌های بین‌المللی و رسمی خود ایران می‌گویند فشار بخش ایرانی میدان پارس جنوبی در حال کاهش است و از سال ۲۰۲۳ به آن سو، هر سال ۱۰ میلیارد متر مکعب از تولید میدان کاسته خواهد شد.
معمولا هر میدان نفتی یا گازی وقتی بخشی از ذخایر آن استخراج شد، وارد نیمه دوم عمر خود می‌شود و فشار طبیعی مخزن کاهش می‌یابد. در نتیجه باید راهی برای حفظ سطح تولید جستجو کرد. فشار بخش قطری میدان سال‌ها پیش کاهش یافته بود، چون قطر تاکنون ۲.۵ برابر ایران از پارس جنوبی گاز تولید کرده است.
راه حل پارس جنوبی، مانند آنچه قطر انجام داده، نصب سکوهای ۲۰ هزار تنی (۱۰ برابر سکوهای کنونی در بخش ایرانی) به همراه کمپرسورهای عظیم است تا سطح تولید را حفظ کند. قرار بود اولین سکوی عظیم توسط شرکت فرانسوی توتال برای فاز ۱۱ ساخته شود و سکوهای عظیم بعدی نیز در سال‌های آینده نصب شوند، اما توتال بعد از خروج آمریکا از برجام از قرارداد فاز ۱۱ کنار کشید و ایران، چین و هیچ شرکت شرقی یا روسی تجربه ساخت چنین سازه‌های عظیم و کمپرسورهای پیشرفته و قدرتمند را ندارند.
قطر می‌گوید تا ۴ سال آینده تولید گاز از این میدان مشترک را روزانه ۱۸۰ میلیون متر مکعب (معادل سالانه ۶۵ میلیارد متر مکعب) افزایش خواهد داد. این در حالی است که اگر ایران تا دو سال آینده نتواند سکوهای عظیم را جایگزین سکوهای معمولی فعلی بکند، هر سال ۱۰ میلیارد متر مکعب از تولیدش کاسته خواهد شد و احتمالا در نیمه دهه آینده، تولید ایران از این میدان نصف خواهد شد.
نکته مهم اینکه ۷۰ درصد گاز تولیدی ایران از همین میدان تولید می‌شود، موضوعی که در اظهارات معاون وزیر نفت نیز منعکس شده است.
هر سکوی عظیم ۲۰ هزار تنی به همراه دو یا سه کمپرسور، حدود ۲.۵ میلیارد دلار هزینه دارد و ساخت هر کدام حدود سه سال طول می‌کشد. بخش ایرانی این میدان نیاز به حداقل ۱۰ سکوی عظیم خواهد داشت. ایران همچنین چندین فاز این میدان را نیز تکمیل نکرده است.
این در حالی است که فروردین ماه پارسال قطر اعلام کرد حفاری‌های جدیدش را در این میدان گازی آغاز کرده است.
تولید نفت ایران
هوشنگ فلاحتیان در ادامه گفته است «طبق برنامه ریزی‌های صورت گرفته و بر اساس بودجه ۱۴۰۰ می‌بایست تولید روزانه نفت را افزایش داد تا ضمن تأمین نیازهای داخلی، صادرات قابل قبولی نیز در بازارهای جهانی داشته باشیم».
او مدعی شده که در سال جاری یکی از اقدامات متناسب با شعار سال، افزایش تولید نفت خام به ۴ میلیون بشکه در روز خواهد بود. این اشاره به نامگذاری سال ۱۴۰۰ توسط آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی بعنوان سال « تولید؛ پشتیبانی‌ها، مانع‌زدایی‌ها» است.
تولید نفت ایران در سال ۱۳۹۷ و قبل از تحریم‌های آمریکا حدود ۳.۸ میلیون بشکه در روز بود و پارسال به ۱.۹ میلیون بشکه، یعنی نصف دوران پیش از تحریم‌ها رسید، چون صادرات نفت کشور به شدت کاهش یافته است.
نکته مهم اینکه بر اساس اعلام خود وزارت نفت و نهادهای بین‌المللی، همچنین اداره اطلاعات انرژی آمریکا، ۸۰ درصد میادین نفتی ایران در نیمه دوم عمر خود قرار دارند و سالانه ۸ تا ۱۲ درصد از تولید آنها بصورت طبیعی کاسته می‌شود.
یکی از راه‌های جلوگیری از شتاب افت تولید نفت میادین کهنه، تزریق گاز به آنهاست؛ اما چنانچه گفته شد و آمارهای شورای‌عالی انرژی ایران نیز نشان می‌دهد ایران روزانه تنها ۳۰ تا ۴۰ میلیون متر مکعب در روز به این میادین تزریق گاز انجام داده که بنابر گزارش خود وزارت نفت، ۱۰ برابر کمتر از گاز مورد نیاز برای حفظ فشار میادین است.
ایران باید روزانه حدود ۲۷۰ تا ۳۰۰ میلیون متر مکعب گاز به میادین کهنه نفتی تزریق کند تا بتواند حداقل جلو افت فشار و سطح تولید آنها را بگیرد. معاون وزیر نفت نیز نیم‌اشاره‌ای به این موضوع کرده و گفته است «بیش از ۱۰۰ هزار چاه نفت کم بازده و یا بی‌بازده در کشور داریم که با حمایت شرکت‌های دانش بنیان و دانشگاه‌های مربوطه در حال رفع این مشکل هستیم»./ دالغا خاتین‌اوغلو؛ دویچه وله