صنعت پتروشیمی مسیر هموار توسعه اقتصادی

برای رسیدن به اهداف اصلی توسعه اقتصادی کشور، صنعت پتروشیمی نقش تعیین کننده ای در تدوین مسیر توسعه ایفا می نماید . این مقدمه مصاحبه ما با “حسین بابلی” یکی از دستاندرکاران صنعت پتروشیمی است . وی که سالها استاد دانشگاه تهران و مدرس فاینانس بوده، معتقد است : عرضه حدود 10.5 میلیون تن محصولات پتروشیمی در سال به عنوان خوراک و تولید بیش از 430 نوع محصول شیمیایی و پلیمری حاکی از نقش ارزنده این صنعت در رونق بخشی به واحدهای تولیدی داخلی و اشتغال پایدار است. تولید محصولات پتروشیمی از سه میلیون تن در سال 1357به میزان 83 میلیون تن در پایان سال 1399 افزایش یافته است و پیش بینی می شود با اجرای پنجاه طرح جدید، ظرفیت این صنعت به 135 میلیون تن در پایان سال 1404 برسد . اصلی ترین نکته در خصوص صنعت پتروشیمی این است که انرژی های فسیلی کماکان سهم اصلی منابع انرژی دنیا را به خود اختصاص میدهند که صنایع پتروشیمی فقط 15 درصد آن را به عنوان خوراک مورد استفاده قرار می دهد . بابلی ضمن بیان اینکه قیمتگذاری تبعیضآمیز فعلی که به دست مدیران شرکتهای خصولتی و هولدینگ ها انجام میگردد، مانع از توسعه صنایع پایین دستی پتروشیمی شده است ادامه داد : این صنعت زمانی میتواند پایدارتر و اثربخش تر برای اقتصاد و صنعت کشور عمل نماید که با تنظیم گری و حکمرانی در خصوص قیمتگذاری محصولات پتروشیمی، انگیزه سرمایهگذاری در سطوح میانی و پایین دستی ایجاد گردد .گفتگوی خبرنگار ماهنامه دنیای انرژی را با این فعال صنعت پتروشیمی و قائم مقام رئیس هیئت مدیره شرکت “فرساشیمی” مرور می کنیم :

• شرایط بازار صنعت پتروشیمی ایران و جهان را چگونه برآورد می کنید ؟
ارزش فروش محصولات پتروشیمی جهان با احتساب صنایع تکمیلی و پاییندستی در سال 2020 حدود 3 هزار و 670 میلیارد دلار برآورد شده است و کشور چین با 1488 میلیارد دلار ارزش فروش و سهم 44 درصدی در جایگاه نخست دنیا قرار گرفته است . ایران با احتساب مجموع صنایع پتروشیمی و صنایع پایین دستی حدود 17 و نیم میلیارد دلار محصول تولید و روانه بازارهای داخلی و منطقهای و جهانی نموده است.

• مجموع واحدهای پتروشیمی به چند دسته تقسیم شده اند ؟
در بررسی تنوع واحدهای فرآیندی صنعت پتروشیمی باید ذکر نمود : عسلویه دارای 15 واحد بالادستی، 14 واحد میان دستی و سه واحد پایین دستی بوده و هاب ماهشهر نیز به ترتیب با 28 واحد، 60 واحد و 5 واحد و سایر مناطق نیز با 22 واحد بالادستی، 37 واحد میان دستی و 16 واحد پایین دستی مشغول به فعالیت می باشند . نکته بسیار مهم این آمار عدم استقبال واحدهای پایین دستی است که به نظر میرسد باید در خصوص گسترش و توسعه صنایع پایین دستی به فکر چاره بود . یکی از راههای توسعه صنایع پایین دستی، تامین پایدار خوراک، قیمتگذاری منصفانه و غیرتبعیض آمیز و افزایش نرخ اشتغال و کاهش بیکاری می باشد که جزو عوامل رشد و توسعه واحدهای پایین دست به شمار می رود . در سال گذشته صنعت پتروشیمی تنها 3/3 میلیون تن پلیمر و 2.1 میلیون تن محصول شیمیایی را در راستای تامین خوراک مورد نیاز 15 هزار واحد صنایع پایین دست از طریق بورس کالا عرضه نموده است .

• در خصوص وضعیت اشتغال در صنعت پتروشیمی آماری ارائه به چه شکل است ؟
در شرایط کنونی اشتغال مستقیم در مجتمعهای پتروشیمی حدود 80 هزار نفر و اشتغال مستقیم در طرحهای در دست اجرا 30 هزار نفر و جمعاً 110 هزار نفر در صنعت پتروشیمی کشور اشتغال دارند . این اشتغال در صنایع پایین دست پتروشیمی حدود 925 هزار نفر میباشد، آمار فوق نشان می دهد که تغییر نرخ بیکاری کشور که یکی از دلمشغولی های مدیران اقتصادی کشور میباشد، از طریق ایجاد واحدهای پایین دستی و جلوگیری از خام فروشی و نیمه خام فروشی محصولات پتروشیمی مقدور خواهد بود.

• بحث قیمت گذاری خوراک واحدهای پتروشیمی به نظر به موازات صنایع دیگر دچار مشکل است ؟
متاسفانه تمام مزیت خوراک پتروشیمی ها در لایه اول صنعت پتروشیمی و توسط خصولتی ها و هلدینگها بلعیده شده و برای لایه های پایین تر مزیتی نمی ماند. لذا در جلسات هیئت مدیره انجمن کارفرمایان پتروشیمی، کراراً پیشنهاد نموده بودم که به مفاد مرامنامه احترام گذاشته و از قیمتگذاری تبعیضآمیز پرهیز نمایند و فضای سرمایهگذاری را برای واحدهای پایین دستی با تسری تخفیفات، سوبسید و یا رانت کشور برای آنها نیز فراهم گردد. با بررسیهای انجام شده به ازای هر یک میلیون تن تولید در صنایع پایین دستی 170 هزار شغل ایجاد می گردد و این مهم نشان از اهمیت صد چندان صنایع پایین دست پتروشیمی می باشد. لذا از وزیر محترم نفت نیز انتظار داریم همانگونه که به سرعت نسبت به فرمول خوراک محصولات پالایشی اقدام نمودند، در خصوص تعیین فرمول برای تولیدکنندگان اتیلن و پروپیلن نیز اقدامات عاجل را انجام دهند.

• صنایع بالادستی پتروشیمی نیز شرایط دریافت خوراکشان به چه شکل می باشد ؟
یکی از عوامل اصلی توسعه متوازن و پایدار صنعت پتروشیمی دسترسی به انواع خوراک های مایع و گاز است. ایران با داشتن منابع عظیم نفت و گاز توانسته خوراک های متنوع را در اختیار این صنعت قرار دهد. در سال گذشته مجموعه خوراک سوخت دریافتی معادل 39.3 میلیون تن بوده که 25 درصد آن هیدروکربورهای مایع و 75 درصد آن هیدروکربورهای گازی بوده است. از مجموع سوخت دریافتی، 20.9 میلیون تن در هاب عسلویه، 10 میلیون تن در هاب ماهشهر و 8.4 میلیون تن در سایر مناطق مصرف گردیده شده است. لذا در مقایسه با نفت معادل حدود یک میلیون بشکه نفت خام در روز می باشد، که اگر بتوانیم به 2 میلیون بشکه در روز برسانیم، نشان از گذر خام فروشی و تولید ثروت، اشتغال و همچنین مبارزه با تحریم های اقتصادی خواهد بود.

• چه تعداد مجتمع پتروشیمی با تولید واقعی در این صنعت وجود دارد ؟
مجموعاً شصت مجتمع پتروشیمی وجود دارند که 17 مجتمع در هاب عسلویه، 19 تا آن در ماهشهر و 24 مجتمع در سایر مناطق در حال فعالیت هستند. با توجه به اینکه ظرفیت اسمی این صنعت 83.5 میلیون تن در سال است، در حال حاضر با عملکرد 77 درصدی نسبت به ظرفیت تولید در حال بهرهبرداری میباشند. میزان تولید در هاب عسلویه 29.8 میلیون تن در سال، هاب ماهشهر 18 و نیم میلیون تن در سال و در سایر مناطق 12.8 میلیون تن در سال می باشد.

• درخصوص سهم بازار صادراتی و داخلی این آمارها به چه شکلی است ؟
از مجموع 61.2 میلیون تن تولید پتروشیمی در سال، 24.4 میلیون تن معادل 8.82 میلیارد دلار ارزش محصولات صادراتی ما بوده است و میزان 9.8 میلیون تن در سال نیز فروش داخلی داشته ایم که معادل ارزی آن هم 4.88 میلیارد دلار بوده است. در واقع محصول نهایی قابل فروش 34.2 میلیون تن در سال معادل 13.7 میلیارد دلار بوده است. البته 11.2 میلیون تن در سال فروش بین مجتمعی و 15.8 میلیون تن در سال مصارف درون مجتمعی واحدهای پتروشیمی بوده است.

• تاریخچه صنعت پتروشیمی در ایران از چه زمانی است ؟
صنعت پتروشیمی از سال 1342 با احداث پتروشیمی شیراز فعالیت خود را آغاز کرد و در سال 1343 شرکت ملی صنایع پتروشیمی تاسیس گردید. ظرفیت تولیدات محصولات پتروشیمی در سال 57 سه میلیون تن و در سال گذشته به 83 میلیون تن افزایش یافته است
.
• به نظر شما مسیر توسعه ای صنعت پتروشیمی با توجه به موانعی که داشته به چه صورت ارزیابی می شود ؟
با برنامهریزیهای صورت گرفته ظرفیت اسمی این صنعت با اجرای 15 طرح تا پایان جهش دوم و 35 طرح تا پایان جهش سوم در دو مقطع زمانی در سالهای 1400 تا 1404 به حدود 130 میلیون تن خواهد رسید، البته در برابر مشکلات ناشی از تحریم زمانی خواهیم توانست پایدارتر در این صنعت عمل نماییم که کارکردهای توسعه، تنظیم گری و حاکمیتی مناسبی تبیین گردد. صنعت پتروشیمی از جمله واحدها و مجتمعهای است که تهدید و تحریم ها آن چنان تاثیری بر فعالیتش نداشته است، نه اینکه نمیخواهند و یا نمی توانند تحریم کنند، بلکه فروش محصولات پتروشیمی دنیا بالانسی بوده و اجبار به خرید دارند . به طورمثال چینی ها و هندی ها مجبور به خرید از صنعت پتروشیمی ایران هستند و دلایل عمده آن به کمبود و گرانی محصولات پتروشیمی برمیگردد . البته هم اکنون گاز شیل آمریکا تلاش دارد که بازار مصرفی در آسیا و خاورمیانه داشته باشد، ولی با این حال چون قیمت تولیدی آنها بالاست، قابل رقابت با بازار ما نیستند .

• وضعیت بازگشت ارز از محل صادرات محصولات پتروشیمی چه وضعی دارد ؟
از سال 1397 با ایجاد سامانه نیما در بانک مرکزی، کلیه شرکت های پتروشیمی موظف شدهاند که نسبت به تسویه حساب تعهدات ارزی خود در خصوص کالاهای صادراتی اقدام نمایند. خوشبختانه در سال گذشته از محل صادرات 8.82 میلیارد دلار محصول پتروشیمی، متوسط 85 درصد ارز تعهدی به کشور بازگردانده شده است. البته شرکت فرساشیمی یکی از خوش حساب ترین شرکت های پتروشیمی بوده که با رفع ارزی 94 درصدی، مورد تشویق شرکت ملی صنایع پتروشیمی قرار گرفته است.

• با توجه به شیوع کرونا در سال گذشته و زیان تعدادی از شرکت ها، نحوه قیمت گذاری خوراک این شرکتهای زیان دیده پتروشیمی چگونه جبران گردید؟
در ابتدای سال گذشته با تلاش انجمن صنفی کارفرمایان پتروشیمی، تخفیف قابلملاحظهای از وزیر نفت برای جبران ناشی از شیوع کرونا و به قصد جبران زیان شرکتهای پتروشیمی پایین دستی با تخفیف 20 دلاری گاز اتان برای مدت 5 ماه منظور شد که متاسفانه تاکنون نه تنها زیان اینگونه شرکتهای پاییندستی جبران نشده است، بلکه این تخفیف به صورت یک رانت بزرگ با رقمی حدود 54 میلیون دلار در لایه اول و واحدهای خصولتی و هلدینگها بلعیده شده است و تاکنون نیز موفق به برگشت آن به خزانه نشده ایم و انتظار می رود وزارت نفت از طریق نهادهای نظارتی پیگیر این موضوع باشد که چرا این میزان رانت به شرکت هایی تعلق گرفته که بیش از 10 هزار میلیارد تومان سود داشته اند.

• چه عواملی صنعت پتروشیمی را تحت تاثیر قرار می دهد؟
قیمت نفت خام، توسعه شل های گازی و فناوری، محیط زیست و بهره برداری حداکثری زغال سنگ در چین، زنجیرههای تولید، تولیدات منطقهای و مشکلات ناشی از تحریم، عواملی هستند که میتوانند این صنعت را تحت تاثیر خود قرار دهند. لذا با بررسی عوامل فوق می توان اقدام به ایجاد راهبردهای موثر جهت توسعه صنعت پتروشیمی کرد.

• در بحث توسعه فناوری و اختراعات این صنعت چه فعالیت هایی انجام شده است؟
انستیتو اولفین، پروپیلن و متانول، انستیتوهای تحقیقاتی فعال در صنعت پتروشیمی کشورند و همچنین دانشگاه فنی کسب شده شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی، شامل واحد نیمه صنعتی تولید پروپیلن و پلی اتیلن سنگین، واحد پایلوت تولید آمونیاک و متانول و... و در بخش کاتالیستهای صنعت پتروشیمی حدود 85 نوع کاتالیست پلیمر و غیر پلیمری قرار دارند که 20 نوع آن داخلی سازی و 16 نوع آن در سال 1407 ایجاد خواهد شد و 49 مورد آن نیز در مرحله تحقیق و توسعه می باشد.

• واحد های پایین دست پتروشیمی از لحاظ تعداد و میزان خوراک به چه شکلی می باشد؟
در حال حاضر 15 هزار واحد پاییندست وجود دارند که به دلیل گرانی مواد اولیه با ظرفیت کامل کار نمی کنند، در سال گذشته این صنعت 3.3 میلیون تن محصول پلیمری و 2.1 میلیون تن محصول شیمیایی به عنوان خوراک به واحدهای پاییندست تخصیص داده که برای کشور ما با این همه منابع هیدروکربنی و میعانات، رقم بسیار کمی است و از جمله دلایل آن هم میتوان به حبس امتیاز و رانت در لایههای ابتدایی صنعت پتروشیمی اشاره کرد. لذا سرمایهگذاری در صنایع پایین دست نفت انگیزهای ایجاد نشده و از نعمت اشتغال نیز بیبهره مانده ایم.

• چالش های عمده در این صنعت به چه شکل است ؟
به نظر من یکی از چالش های ما در بحث توسعه همین است، و وزارت نفت توجهی به این موضوع ندارد که چرا علیرغم اینکه صنعت بالادستی فعال است و پروژههای بزرگ را توسط هلدینگها و خصولتی ها پیش می برد در جذب سرمایه و تقویت پایین دستی اقدامی نکرده است ؟ این یک اشکال بزرگ است اما این این اشکال را از طریق اتحادیه ها و انجمن های مرتبط پیگیری میکنیم . در مورد اینکه وضعیت تعیین قیمت خوراک در صنایع بالادستی، میانی و یا پایین دستی به چه میزان است، آماری ارائه کردیم و بر اساس این ریشه یابی به نظر میرسد که قیمتی که برای واحدهای میانی و پایین دستی تعیین میکنند قیمتهای نابرابری است بدین معنا که از رانتی که روی خوراک ریالی هست و از نفت و گاز می گیرند، وقتی می خواهند به پایین دست تسری دهند، گران تر از قیمتی که به خارجی ها می دهند به بورس میرسد و این یکی از مشکلات بزرگ است . در نتیجه تمایل واردات از خارج بیشتر می گردد که اگر این امتیاز به واحدهای پایین دستی میانی داده شود باعث ایجاد ارزش افزوده و توسعه صنایع پایین دست خواهد شد .

• صادرات اتیلن گلایکول با چه کیفیتی عرضه می گردد ؟
صادرات این محصول علی رغم تحریم به صورت عادی انجام می گردد و دلیل آن نیز یک درجه خلوص و علاقمندی خریداران چینی و هندی به محصولات ایرانی است و فرساشیمی در حال حاضر با توجه به نیاز این کشورها به محصول ایرانی، مشکل تحریمی در صادرات اتیلن گلایکول ندارد و به اذعان خریداران چینی و هندی، کیفیت “مونو اتیلن گلایکول” با درجه خلوص بالای فرساشیمی تولیدی با ارزش تر و با کیفیت تر ایجاد کرده که در بحث رقابت نیز موفق تر عمل می کند . محصولات ایرانی از نظر درجه خلوصی و مرغوبیت کالا بینظیر است .

• برگردیم به دخالتهای دولت در صنعت پتروشیمی، آیا غیر از تحریم، خودتحریمی هم داریم ؟
امیدواریم با تصویب نهاد تنظیمگری رگولاتوری مشکلات کنونی در حوزه قیمت گذاری و عرضه خوراک با مدیریت یکپارچه انجام گیرد . چرا که این نهاد میتواند برای کلیه صنایع پتروشیمی منشاء مفیدی باشد . با توجه به اینکه شرکت فرسا شیمی خوراک مصرفی خود را از پتروشیمی جم که یک واحد خصولتی است تهیه می نماید و این خوراک به طور انحصاری در این اختیار این شرکت است، لذا در زمان تعمیرات و در زمانی که تولیدات اتیلن کاهش مییابد، شرکتهای وابسته به خود را تامین می نماید، اما در خصوص واحدهای پاییندست ممانعت نموده و این واحدها را به توقف و تعطیلی می کشاندکه نبود رگولاتوری باعث چنین مشکلاتی شده است .

• اگر رقبایی را از لحاظ پیشرفت در صنعت پتروشیمی بخواهید مثال بزنید چه کشوری میتواند باشد ؟
سابیک عربستان رقیب عمده پتروشیمی ایران می باشد، و اگر به صورت آماری بخواهم بگویم از 1998 میلیون تن تولید، سهم خاورمیانه 196 میلیون تن و مابقی برای سایر کشورهاست و سهم عربستان از 196 میلیون تن 44 درصد با 86 میلیون تن می باشد . ایران 27 میلیون تن سهم تولیدی دارد .

• مصرف گاز در صنایع خصوصاً صنعت پتروشیمی به چه شکلی است ؟
مصارف خانگی گاز ما از 770 میلیون مترمکعب در روز معادل 46 و نیم درصد است نیروگاهها 25 درصد و صنعت پتروشیمی 62 میلیون متر مکعب گاز مصرف می کند، یعنی تنها هشت درصد.

• شرکت ملی صنایع پتروشیمی و انجمن کارفرمایان پتروشیمی چه تاثیری در این صنعت دارند ؟
انجمن کارفرمایان کارهای بزرگی انجام داده است، در مشکلات گمرکی و ارزی و تعهدات ارزی فعالیت بسیاری داشته و از طریق تشکل ها و انجمن با بانک مرکزی جلسات مختلفی داشتیم و مسئله تعهد ارزی را حل کردیم اما عمده مشکل این انجمن، قیمت گذاری تبعیض آمیز اتیلن می باشد .

• توافق ایران و چین چه دستاورد یا پیامدی برای صنعت پتروشیمی ایران خواهد داشت ؟
در صورتی که بتوانیم از فنآوریهای کشور چین در حوزه پتروشیمی استفاده بکنیم، این توافق بسیار مورد استفاده قرار خواهد گرفت . اساساً هر کشوری که صاحب فناوری های “های تک” در صنعت پتروشیمی هستند باید بتوانیم روابط گسترده با آنها ایجاد نماییم و به این صنعت کمک نماییم با توجه به اینکه چین مشتری عمده ما در صنعت پتروشیمی است، این توافق به نظر می تواند دستاوردهای مطلوبی داشته باشد .