نفت و مواضع حقوقی ایران

یکی از مسایل جالب در جریان ملی شدن نفت ایران، این است که دولت ملی برای اثبات مواضع خود به طور کامل از منطق، استناد به حقوق بین الملل و قوانین موثق استفاده می کرد.

در مقابل، دولت انگلیس و در پی آن ایالات متحده آمریکا، از منطق زور، تهدید و به کار بردن قدرت نظامی برای حل بحران بهره برداری می کردند. در همه فرازهای نهضت ملی در سالهای ١٣٢٩ تا ١٣٣٢ همه نامه ها، بیانیه ها و سخنان دکتر مصدق سرشار از تعادل و منطق حقوقی است و دفاع از عقل و اراده جمعی ملت ایران در راه ملی شدن نفت.
به عنوان مثال، دولت ملی در پاسخ مستدل و مشروح به تذکاریه دولت انگلیس در اوایل سال ١٣٣٠ ضمن تاکید بر این که «ملی کردن صنایع، ناشی از حق حاکمیت ملل است و امر ملی کردن صنعت نفت ناشی از اعمال حق حاکمیت ملت ایران است»، اعلام کرد: «دولت ایران حاضر است به دعاوی حقه شرکت سابق نفت رسیدگی کند».
این موضع دولت ملی نشان می دهد که اصولاً اهل درگیری و تنش نبوده و خواهان حل معضل و مشکلات بر اساس منطق و برهان است و لذا حاضر است که به آن بخش از دعاوی شرکت نفت سابق در صورت محقق بودن رسیدگی کند. ولی در برابر این موضع منطقی، شرکت سابق نفت از تمامیت خواهی خود دست نکشید و با زیر سئوال بردن اصل ملی کردن نفت، در واقع حق حاکمیت ملی ایران را به چالش می کشید.
بر خلاف نظر برخی کارشناسان و مورخان داخلی و خارجی که معتقدند جریان ملی شدن نفت بیشتر بر احساسات ملی متمرکز بود، باید گفت: این امر دست کم در سطح دولت و حاکمیت، کاملاً منطبق بر تعادل و منطق حقوقی استقرار داشت.
پیروزی ایران در شورای امنیت سازمان ملل متحد و دیوان لاهه، نشان داد که منطق حقوقی ایران قوی است و مستندات آماری دولت ملی، ذهنیت این دو مرجع حقوقی جهانی را برای درک حقانیت مردم ایران، قانع کرده است.
ولی دولتهای قدرتمند و در راس آنها دولت انگلیس به این دلیل که اساس و مبنای ملی شدن نفت ایران را نمی پذیرفتند، لذا به این مستندات حقوقی و مواضع معتدل و منطقی نیز بی توجهی می کردند و از منطق "همه یا هیچ" پیروی می کردند.
اگر آنها به بند سوم بیانیه دولت ایران در ابتدای سال ١٣٣٠ در خصوص رسیدگی به دعاوی حقه شرکت سابق نفت پاسخ مثبت داده و به جای زیر سئوال بردن اصل ملی شدن نفت که برآیند اراده جمعی مردم ایران بود، در این چارچوب مذاکره منطقی می کردند، شاید زمینه برای توافق مساعد می شد و جلو بروز بحرانهای بعدی را می گرفت.