در حالی که بسیاری از کارشناسان وضعیت کمبود آب کشور را بحرانی نامیده‌اند، استاد دانشگاه آبیاری مشهد 10 روش عملی و کاربردی را برای خروج از این بحران ارائه داده و معتقد است با بکارگیری آنها وضعیت موجود بهبود می‌یابد.
به گزارش پایگاه خبری اوپکس به نقل از خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، بحران آب در کشور و جهان به حدی جدی است که گفته می‌شود جنگ دولت‌ها در آینده بر سر آب خواهد بود. در حال حاضر هم امنیت غذایی بسیاری از کشورها با کمبود آب به خطر افتاده است.
در کشور ما نیز کمبود آب مسئله جدی است که بسیاری از کارشناسان معتقدند اگر با آن مقابله نشود، تولید و امنیت غذایی کشور تهدید خواهد شد، در دیگر سو کمبود آب و خشکسالی‌ها اثرات زیست محیطی فراوانی را موجب شده که تهدید خشک شدن دریاچه ارومیه از آن جمله است و برخی کارشناسان می‌گویند اگر این دریاچه خشک شود، جمعیت 5 استان مجاور آن باید مهاجرت کنند.
در باره مشکلات بی‌‌آبی در ایران و راههای مقابله با آن با امین علیزاده استاد دانشگاه آبیاری مشهد گفت‌‌وگویی انجام دادیم که در زیر می‌خوانید.
امین علیزاده دارای دکتری رشته آبیاری از دانشگاه کالیفرنیا است که هم‌اکنون عضو هیئت علمی و استاد دانشگاه فردوسی مشهد است.
وی 29 جلد کتاب در زمینه‌های آب شناسی (هیدرولوژی)، طراحی سیستم‌های آبیاری، روابط آب و خاک و گیاه، فیزیک خاک و سایر علوم مرتبط تألیف و تدوین کرده که بعضا بیش از 23 بار تجدید چاپ شده و اکثر آنها در حال حاضر با عنوان کتاب درسی و مرجع علمی مورد استفاده دانشجویان سراسر کشور قرار دارد.
این استاد آبیاری علاوه بر تألیف کتب متعدد بیش از یکصد مقاله علمی - پژوهشی را در مجلات معتبر داخلی و خارجی منتشر کرده است.
استاد آبیاری مشهد در این گفت‌وگو بسته‌های پیشنهادی و کاربردی ارائه می‌کند که معتقد است با به کار گیری آنها د رکشور می‌توان از خطر بحران آب به سلامت عبور کرد.
علیزاده در پاسخ به اینکه کمبود آب در کشور تا چه اندازه جدی است؟ و آیا به حد بحران رسیده است؟ گفت: وضعیت آب در کشور بحرانی است، اما واقعیت این است که آب از سالهای دور تاکنون در کشور کم نشده است، بلکه نیاز به آب بیشتر شده، زیرا این تصور غلط وجود دارد که هر آنچه از طبیعت می‌خواهیم را به ما خواهد داد، اسفناک‌تر اینکه در این سال‌ها به اندازه نیازی که به آب داشتیم، برنامه‌ریزی مناسبی انجام نشده است. اشتهای سیری‌ناپذیری در کشور برای مصرف آب ایجاد شده است، بدون اینکه مسئولان و مردم برنامه‌ریزی برای مصرف درست آن داشته باشند.
از وی سوال می‌شود، چه میزان از مصرف آب در بخش کشاورزی است و چه راههایی برای کنترل آن وجود دارد؟ می‌گوید: اینکه چه میزان آب در بخش کشاورزی نیاز است، هنوز روشن نیست. تلاش‌های وزارت نیرو، هواشناسی و سایر مسئولان هم برای ارائه آمار درست از مصرف آب در بخش کشاورزی به‌دلیل وسعت و پراکندگی، سیستم‌های نامناسب ایستگاه‌ها دقیق نیست و آمارهایی از 60 تا 90 میلیارد مترمکعب مصرف ارائه شده است.
این استاد دانشگاه مشهد در این باره که کسانی تغییرات اقلیم را عامل بحران آبی می‌داند، می‌گوید: آنچه مسلم است در سالهای گذشته تغییرات آب و هوا و اقلیم آنقدر متغیر نبوده که باعث کم شدن آب شود، اما تنها تقاضای بیش از اندازه و مدیریت نامناسب موجب بحران آب شده است.
وی می‌گوید: گفته می‌شود در بخش کشاورزی 90 درصد آب کشور مصرف می‌شود، اما هیچ وقت معلوم نشده است که میزان آب موجود چقدر است که 90 درصد آن در این بخش استفاده می‌شود، توصیه این است که در گام نخست دولت برآورد کند که نیاز آبی 7.5 تا 9 میلیون هکتار زمین آبی که در کشور زیر کشت می‌رود، چقدر است و براساس آن آب حجمی در اختیار کشاورزان گذارده شود، 629 دشت کشاورزی در کشور وجود دارد که در آنها 8 تا 9 گونه زراعی کشت می‌شود. باید نیاز خالص آبیاری آنها تعیین و براساس آن آب مورد نیاز آنها تأمین شود.
*کشاورزی کشور باید متراکم شود
وی ادامه می‌دهد: توسعه کشاورزی براساس سطح کشت در کشور باید فراموش شود. اینکه بیاییم 7.5 تا 9 میلیون هکتار زمین کشاورزی داشته باشیم و تلاش کنیم که حتماً آب آنها را تأمین کنیم، شدنی نیست. البته راهکارهایی هم وجود دارد. باید کشاورزی به سمت کشت‌های فشرده با عملکرد بالا برود.
از نظر علیزاده کشت فشرده تنها استفاده از کشت گلخانه‌ای نیست، بلکه در کنار بخش کشاورزی صنایع تبدیلی آن ایجاد شود عملکرد بخش کشاورزی با استفاده از سیستم‌های نوین و تحقیقات افزایش یابد. بذر مناسب، کود مناسب، ماشین‌آلات مناسب همه مواردی است که عملکرد کشاورزان را بالا می‌برد که حتی با کاهش سطح کشت هم می‌توان عملکرد مناسب داشت.
این استاد دانشگاه مشهد با بیان اینکه سطح زیر کشت بخش کشاورزی باید 50 درصد کاهش یابد، معتقد است: با آب موجود تنها 4.5 تا 5 میلیون هکتار زمین کشاورزی آبی قابل کشت است و از این میزان کشت می‌توان همان محصول 8 تا 9 میلیون هکتار زمین آبی که اکنون کشت می‌شود، را به‌دست آورد. در حال حاضر آب کافی برای زمین‌های کشت شده نمی‌دهند، بنابراین عملکرد مطلوب نیز از آنها به‌دست نمی‌آید.
از علیزاده سؤال می‌شود که آیا با کاهش 50 درصدی سطح زیر کشت تولید پایین نمی‌آید و امنیت غذایی مردم به خطر نمی‌افتد؟ می‌گوید: درحال حاضر هم 30 تا 40 درصد نیاز غذایی کشور وارد می‌شود و با کاهش سطح کشت باید روی افزایش عملکرد کار شود و ضمن اینکه آب کافی به زمین‌ها خواهد رسید و عملا میزان تولید کم نخواهد شد.
*محصولات مزیت دار باید کشت شود
وی معتقد است: بخش کشاورزی باید به کشت محصولات مزیّت‌دار روی آورد کشور در کشت محصولاتی مانند گندم، پنبه، هندوانه رقابت‌پذیر نیست، اما انار و پسته ایران قابل رقابت است. باید بخش کشاورزی روی محصولاتی که از نظر تولید و صادرات برای کشور مزیّت دارند کار کنند. ایران در پسته ظرفیت منحصربه فردی دارد که با دنیا می‌تواند رقابت کند.
*قیمت آب در کشور باید بالا باشد/یارانه آب قطع شود
به گفته استاد دانشگاه آبیاری برای اینکه مصرف آب در بخش کشاورزی بهینه شود باید قیمت بالایی داشته باشد. یارانه به بخش آب باید کاملاً قطع شود، تا مردم نحوه استفاده صحیح آب را پیدا کنند. الگوی کشت با تلاش و مبارزه مسئولان به دست نمی‌آید، بلکه اگر قیمت مناسبی برای آب تعیین شود، کشاورز خودش تعیین خواهد کرد چه بکارد. اگر قیمت مناسب برای آب تعریف شود، هر شهروند مصرف آب خود را مدیریت خواهد کرد.
* طراحی شهری برای سرانه مصرف 100 و نه 250 لیتر باشد
وی با بیان اینکه برنامه‌ریزی‌ها هم اشتباهات زیادی دارد، می‌گوید: طراحی شهری برای مصرف سرانه 250 لیتر آب است. درحالی که هیچ جای دنیا چنین برنامه‌ای وجود ندارد. اگر طراحی براساس سرانه مصرف 100 تا 150 لیتر باشد، دیگر خانواده‌ها مجبور نخواهند شد گردوخاک حیاط خود را با آب تمیز کنند. در هیچ جای دنیا آشپزخانه‌ها کف‌شور ندارند و آشپزخانه‌ها با پارچه خیس تمیز می‌شوند، اما در ایران حتماً آشپزخانه‌ها را آب می‌گیرند.
*الگوی غذایی مردم تغییر کند
علیزاده می‌گوید: الگوی غذایی مردم باید تغییر یابد. 90 تا 92 درصد کالری مورد نیاز ایرانی از مواد گیاهی تأمین می‌شود. درحالی که بسیاری از مردم به‌دلیل گرانی گوشت و یا عدم فراوانی آن به سراغ این محصول نمی‌روند. باید متولّیان امر تغذیه مردم را به سمت محصولات با مصرف آب کمتر سوق دهند، مثلاً هر 500 گرم گندم یک مترمکعب آب مصرف می‌کند، درحالی که 5 کیلوگرم سیب‌زمینی یک مترمکعب مصرف آب دارد. همچنین گوجه‌فرنگی با یک مترمکعب آب 4 تا 5 کیلوگرم محصول می‌دهد. اما این محصولات کمتر در سفره غذای مردم جای دارند.
علیزاده گفت: در 25 سال گذشته 130 میلیارد مترمکعب از آب‌های زیرزمینی برداشت شده است و سالانه 12 تا 15 میلیارد مترمکعب آب زیر زمینی غیرتجدیدپذیر برداشت می‌شود، درحالی که به این آب‌ها نباید دست زد و اینها سرمایه آیندگان است، همچنان که بسیاری از کشورها از آب‌های زیرزمینی خود استفاده نمی‌کنند.
*استفاده صحیح از آب فرهنگ‌سازی شود
وی می‌گوید: استفاده صحیح از آب فرهنگ‌سازی شود، مردم باید آب را به عنوان مایه هستی بخش زندگی با تمام وجود درک کنند و بدانند که بدون آن همه چیز به آخر خواهد رسید.
*کشورهای دیگر اجازه حفر چاه نمی‌دهند؛ آب زیر زمینی برای آیندگان است
وی در این باره که تجربه کشورهای دیگر برای مصرف آب چیست؟ می‌گوید: هیچ کشوری اجازه استفاده از آب‌های زیرزمینی را نمی‌دهد. در ژاپن و سنگاپور مردم اجازه حفر چاه ندارند، زیرا آنها آب‌های زیرزمینی را سرمایه آیندگان می‌دانند. درباره آب‌های سطحی هم دولت‌ها برنامه‌ریزی مناسبی دارند، مثلا به جای اینکه مردم را از استفاده آب منع کنند با اعمال نرخ مناسب از مصرف بی‌رویه جلوگیری می‌کنند و برای هر استفاده‌ای صورت‌حساب متناسب با آن می‌فرستند.
*مصرف آب کشاوری باید به ازای تولید ماده خشک باشد/هر متر مکعب آب در ایران آب 30 سنت و در امارات 4 هزار دلار ارزش دارد
وی می‌گوید: در کشور ما با یک مترمکعب آب یک تا 1.5 کیلوگرم هندوانه تولید می‌کنند و کیلویی 20 سنت می‌فروشند، درحالی که در امارات از همین یک مترمکعب آب 4 هزار دلار درآمد دارند. تولید محصولات کشاورزی باید به ازای تولید ماده خشک و ارزشی که برای کشور دارد باید باشد مثلا اگر با مصرف یک متر مکعب آب قرار است محصولی به ارزش 30 سنت تولید کنید این محصول را تولید نکنید، بهتر است.
کشاورزان باید به دنبال محصولی بروند که ارزش آن برای کشور در مقابل آبی که مصرف می‌کنند، بیشتر باشد.
*از آب مجازی استفاده شود/دلارهای محصولات صادراتی به کشور بر نمی‌گردند
استاد دانشگاه آبیاری مشهد برنامه‌ریزی برای استفاده از آب مجازی را راه دیگری برای مبارزه با بحران آب می‌داند و می‌گوید: خیلی ار کشور بیشتر محصولات آب بر را تولید نمی‌کنند و آنها را وارد می‌کنند، اصلا نیاز به تولید همه محصولات نیست، باید محصولات آب‌بر را وارد کنیم و بر روی محصولات استراتژیک و مزیّت‌دار کار کنیم. نیازی به داشتن جایگاه سوم و چهارم دنیا در تولید خربزه و هنداونه نیست.
وی افزود: باید بدانیم که از این میزان آب چه محصولی تولید می‌کنیم. بسیاری از این محصولات صادراتی که با استفاده از آب داخل در کشورهای خارج تبدیل به دلار می‌شوند، به کشور برنمی‌گردند و به‌عنوان سرمایه فردی در بانک‌های خارجی ذخیره می‌شوند.
*دیپلماسی آب و کشاورزی اعمال شود/از واردات بی‌رویه جلوگیری شود
این استاد دانشگاه معتقد است برای مقابله با بحران آب باید دیپلماسی آب همراه با دیپلماسی کشاورزی اعمال شود، به دلیل واردات بی‌رویه اکنون ذائقه ایرانی‌ها با محصولات خارجی سازگار شده است. درحالی که واردات بسیاری از این محصولات نیازی نیست. تلفات در بخش کشاورزی باید به شدت کاهش یابد؛ چراکه بخش زیادی از هدررفت آب به واسطه تلفات محصول است. ایران باید عضو سازمان تجارت جهانی باشد که در این صورت بسیاری از مشکلات واردات و صادرات برطرف خواهد شد.
*کشت نشایی جایگزین کشت بذری شود
علیزاده می‌گوید: کشت نشایی باید جایگزین کشت بذری شود؛ زیرا از هدررفت آب جلوگیری خواهد کرد. بسیاری از کشورهای خارجی پیوند سبزیجات را انجام می‌دهند که مثلاً کدوی چند کیلویی را با پیوند زدن روی سبزی به‌دست می‌آورند، اما در کشور ما چنین کارهایی انجام نمی‌شود.
از علیزاده سؤال شد که بسیاری معتقدند خودکفایی در گندم به هر نحوی باید انجام شود؛ چراکه نیاز به این محصول استراتژیک علاوه بر مخاطرات امنیت غذایی جنبه سیاسی پیدا می‌کند و خیلی از کشورها از این ابزار به‌عنوان حربه تهدید استفاده می‌کند، می‌گوید: خودکفایی در محصولات کشاورزی ما پایدار نخواهد بود، شاید یک سال بتوانیم با افزایش نرخ‌های تضمینی و یا ترغیب کشاورزان به کشت نوعی خاص از محصول خودکفایی یک‌ساله را رقم بزنیم، اما همچنان که قبلاً هم دیده شد، چنین خودکفایی‌های پایدار نخواهد ماند. وی گفت: دولت‌ها در دنیای کنونی تعامل دارند و نیازهای همدیگر را تأمین می‌کنند. چین با افزایش جمعیتی که دارد طی سالهای آینده تمام گندم دنیا را می‌بلعد، اما هیچ گاه نگران تأمین گندمش نیست، زیرا در دنیای کنونی نیاز کشورها آنقدر در هم تنیده شده است که تمام امور و نیاز آنها از همدیگر برطرف می‌شود.
علیزاده افزود: هم‌اکنون تسبیح و مهر و سجاده چینی در کشور ما فراوان به فروش می‌رود. سالانه 25 میلیون زائر به مشهد می‌روند که سوغات آنها تسبیح، مهر و سجاده چینی است. اگر کشور نگران تأمین نیاز گندمش است، باید حداقل در سایر جنبه‌های تولید فعالیت کند، تا در مبادلات جهانی حرفی برای گفتن داشته باشد.
علیزاده یادآور شد: در کشور ما مزیّت‌های فراوانی وجود دارد از جمله درجه حرارت بالا و تابش طولانی‌مدت خورشیدی که بسیار برای بخش کشاورزی ما مفید است، به همین دلیل میزان قند چغندر کشور ما تا 29 درصد است، درحالی که در کشورهای دیگر این رقم 10 درصد است، بنابراین کشورهای دیگر باید سه برابر تولید کشور ما داشته باشند تا تولید قند محصول چغندر آنها به اندازه کشاورزان کشور ما باشد، در این میان مصرف آب آنها هم سه برابر خواهد بود، کشور اگر باید به این مزیت‌های بخش کشاورزی هم توجه کند.
*توسعه نسبی پایدار کشاورزی عملی شود
این استاد دانشگاه به توسعه نسبی پایدار معتقد است و می‌گوید: اینکه تمام تلاش ما بر این باشد تا تولید کشاورزی به محیط زیست پیرامون آسیب نرساند؛ اگرچه این صد درصد نخواهد بود، اما هر گونه خطایی در این زمینه آسیب‌های جدی در آینده برای ما خواهد داشت. همچنان که اشتباهات گذشته دریاچه ارومیه را به این وضعیت دچار کرد و اثرات خطرناک آن کاملاً مشهود است.
گفت‌وگو از: بهروز نوری