بابک راجی کارشناس انرژی

کشورهای خاورمیانه به دلیل دسترسی گسترده به منابع گازی، ظرفیت بالایی برای تولید محصولات پتروشیمی با خوراک گاز دارند که یکی از مهم‌ترین آن‌ها متانول است. ایران نیز با توجه به این مزیت، در سال‌های اخیر طرح‌های توسعه‌ای گسترده‌ای را در این حوزه اجرا کرده و در حال حاضر یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان متانول در جهان به شمار می‌رود. افزایش جمعیت، عامل اصلی رشد مصرف متانول در سال‌های اخیر بوده است، چرا که متانول به طور وسیعی برای تولید محصولات الفینی و در نهایت پلاستیک‌ها به کار می‌رود که با افزایش جمعیت و تغییرات سبک زندگی مصرف آن رشد چشمگیری داشته است. متاسفانه متانول تولیدی در ایران عمدتاً به صورت خام صادر می‌شود و کشور نتواسته است از ارزش افزوده حاصل از تبدیل متانول به محصولات نهایی و مشتقات آن بهره‌برداری مطلوبی داشته باشد.

در حال حاضر، کشور با مشکل ناترازی در تولید و مصرف گاز روبه‌رو است، که این موضوع منجر به قطع گاز (خوراک و سوخت) برای شرکت‌های پتروشیمی در فصول سرد سال شده است. این وضعیت باعث کاهش تولید نسبت به ظرفیت اسمی و در نتیجه کاهش درآمد و زیان‌های ناشی از این محدودیت‌ها می‌شود. ریسک این مشکل به تدریج در حال گسترش است و در صورتی که تدابیری اندیشیده نشود، احتمال تشدید قطع گاز در آینده وجود دارد. به‌دلیل کاهش قیمت جهانی متانول و افزایش قیمت گاز، حاشیه سود شرکت‌های تولیدکننده متانول به شدت کاهش خواهد یافت و اثرات منفی آن بر توان سودآوری این شرکت‌ها ملموس می‌باشد.

معرفی متانول و روش تولید آن

متانول، ساده‌ترین عضو از خانواده الکل‌ها است که تنها یک اتم کربن دارد و با فرمول شیمیایی CH₃OH شناخته می‌شود. این ماده به‌عنوان الکل چوب یا متیل الکل نیز شناخته می‌شود. متانول نسبت به اتانول (الکل میوه) ملایم‌تر و شیرین‌تر است و ویژگی‌هایی همچون بی‌رنگ بودن، فرار بودن، اشتعال‌پذیری و سمّی بودن دارد. مصرف متانول می‌تواند منجر به مشکلات جدی مانند نابینایی یا حتی مرگ شود. در گذشته، از متانول برای مومیایی کردن اجساد در مصر باستان استفاده می‌شد که از تجزیه حرارتی چوب به دست می‌آمد. در جنگ جهانی دوم، ارتش آلمان از متانول به‌عنوان سوخت موشک‌های خود استفاده می‌کرد. همچنین، در سال 1970 که بحران نفتی جهانی رخ داد، استفاده از متانول به‌عنوان سوخت خودروها در برخی کشورها رواج یافت. در سال 1892 میلادی، در یک کنفرانس بین‌المللی، نام متانول به این ماده شیمیایی اختصاص داده شد. تولید متانول در سطح جهانی عمدتاً از طریق استفاده از ذغال سنگ یا گاز متان صورت می‌گیرد. در ایران، به‌دلیل دسترسی به منابع گازی غنی، تولید متانول کاملاً از گاز متان به‌عنوان خوراک صورت می‌گیرد. در ابتدا، گاز متان وارد واحد سولفورزدایی شده و پس از عملیات گوگردزدایی، همراه با بخار آب وارد ریفرمر می‌شود. در این واحد، با دمای حدود 900 درجه سانتی‌گراد، گاز متان به گاز سنتز تبدیل می‌شود که حاوی مونواکسیدکربن، هیدروژن و دی‌اکسیدکربن است. گاز سنتز پس از سرد شدن، فشرده شده و در راکتورهای بخش سنتز به متانول خام تبدیل می‌شود. در نهایت، پس از جداسازی آب موجود، متانول خالص تولید می‌گردد.

کاربرد متانول

متانول به‌عنوان یکی از پنج محصول اصلی و پرمصرف صنعت پتروشیمی شناخته می‌شود و مشتقات زیادی از آن به دست می‌آید که در زندگی روزمره ما کاربردهای فراوانی دارد. در سال‌های اخیر، تقریباً 30 درصد از متانول تولید شده در جهان در واحدهای تبدیل متانول به اولفین (MTO) مصرف می‌شود که به‌منظور تولید پروپیلن و اتیلن به کار می‌رود و بیشترین سهم از مصرف متانول را به خود اختصاص داده است. پس از واحدهای  MTO، واحدهای تولید فرمالدئید با 24 درصد، دومین مصرف‌کننده بزرگ متانول هستند. فرمالدئید به‌طور گسترده‌ای در صنایع مختلفی مانند چسب‌سازی، تولید رزین‌ها، مواد ضدعفونی‌کننده و سایر کاربردهای شیمیایی مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاوه بر این، 12 درصد از متانول در صنعت به‌عنوان سوخت، 11 درصد در واحدهای تولید متیل تترا بوتیل اتر (MTBE)، 7 درصد در واحدهای تولید اسید استیک و 17 درصد نیز در سایر بخش‌ها مصرف می‌شود.

بازار جهانی متانول

ظرفیت اسمی تولید متانول در جهان حدود 166 میلیون تن می‌باشد که تنها 111 میلیون تن تولید عملی دارد. این موضوع بیانگر این است که در صورت افزایش تقاضا، با به راه‌اندازی ظرفیت اسمی متانول می‌توان افزایش قیمت آن را کنترل کرد. از طرفی پیش‌بینی می‌شود مصرف سالانه متانول در جهان در سال 2025 به حدود 100 میلیون تن افزایش یابد. در پنج سال گذشته، چین با سهم 31 درصد، بزرگ‌ترین واردکننده متانول در جهان بوده است. در چین، به دلیل جمعیت بسیار بالا، تقاضا برای متانول به‌شدت افزایش یافته است. علاوه بر این، هزینه تولید متانول از ذغال سنگ در این کشور نسبتاً بالا است و به دلیل محدودیت دسترسی به منابع کافی گاز طبیعی، چین مجبور به واردات متانول شده است. به همین دلیل، سهم واردات چین از متانول بسیار قابل توجه است. پس از چین، کشورهای هلند با هفت درصد، تایلند با پنج درصد و هند با چهاردرصد، بزرگ‌ترین واردکنندگان جهانی متانول هستند. سهم سایر کشورهای جهان نیز معادل 53 درصد از واردات جهانی متانول است. لازم به ذکر است سـهم کشـورها از صـادرات متانـول بـه کشـور چیـن شامل ایـران 23 درصـد، عربسـتان سـعودی 15 درصـد، توباگـو 14 درصـد، ایـالات متحـده آمریـکا 8 درصـد و سـایر 40 درصـد می‌باشد.

اصلی‌تریـن مبـدا واردات متانـول چیـن کشـور ایـران اسـت. ایـران بـا دارا بـودن گاز طبیعـی، متانـول را بـا بهـای تمـام شـده کمتـری نسـبت بـه تولیـدکننـدگان متانـول از زغـال‌سـنگ تولیـد کـرده و ایـن امـر تولیـد متانـول را در کشـور توجیه‌پذیـر می‌کنـد. از سـوی دیگـر ایـران بـه دلیـل عـدم برخـورداری از طرح‌هـای تولیـدی تبدیـل متانـول بـه محصولاتـی بـا ارزش افـزوده بالاتـر بـا مـازاد عرضـه روبـه‌رو بـوده و خـام فروشـی می‌کنـد و همیـن امـر سـبب شـده اسـت تـا بزرگتریـن صـادر کننـده متانـول در دنیــا باشــیم. لازم بــه ذکــر اســت مقصــد صادراتــی نزدیــک بــه 85 درصــد از متانــول ایــران بــه کشــور چیــن می‌باشــد.

قیمت متانول در بازارهای جهانی

قیمت متانول از سال 2000 تاکنون، در یک روند خنثی بین 150 تا 458 دلار با نوسانات قابل توجهی همراه بوده است. قیمت این محصول از اواخر سال 2018 میلادی به دلیل شروع جنگ تجاری آمریکا و چین و با افت قیمت نفت، روند نزولی دیگری را آغاز کرد. با شیوع ویروس کرونا و سقوط سنگین قیمت نفت، قیمت متانول در فصل دوم سال 2020 میلادی تا محدوده 150 دلاری افت کرد. قیمت این محصول با کنترل ویروس کرونا در چین و بازگشت اقتصاد این کشور به چرخه تولید، رشد خود را آغاز نمود و در اواسط اکتبر سال 2021 به محدوده 458 دلار نیز رسید. پس از وقوع جنگ در اوکراین، قیمت انرژی جهش قابل توجهی داشته است. به طوری که قیمت گاز در هاب‌های اروپایی رشد بیش از 100 درصدی را نیز تجربه کرد. در کنار آن، قیمت نفت نیز به عنوان محصولی با همبستگی بالا با متانول، رشد قابل توجهی داشت. زغال سنگ نیز رشد قابل توجهی را تجربه کرد و به این ترتیب بهای تمام شده متانول افزایش یافت. در سال‌های اخیر قیمت متانول به مقصد چین به طور میانگین در حدود 300 دلار بوده که روند آن در تصویر زیر قابل مشاهده می‌باشد.

ظرفیت تولید متانول در ایران و طرح‌های آتی

در سال 1375، اولین واحد تولید متانول در کشور با ظرفیت 84 هزار تن در پتروشیمی شیراز آغاز به کار کرد. سپس در سال 1378، واحد تولید متانول پتروشیمی خارک با ظرفیت 660 هزار تن به مجموعه تولید کشور اضافه شد و ظرفیت تولید کل کشور را به 744 هزار تن رساند. در ادامه، واحد یک میلیون تنی فن‌آوران در سال 1383 و دو واحد 650/1 میلیون تنی متانول زاگرس در سال‌های 1385 و 1388 به ظرفیت تولید کشور افزوده شدند. در این میان پتروشیمی زاگرس بزرگ‌ترین تولیدکننده متانول در ایران و چهارمین تولیدکننده بزرگ جهان است.

همچنین، در سال‌های اخیر، واحدهای جدیدی به ظرفیت تولید کشور اضافه شدند. در سال 1397، پتروشیمی مرجان و متانول کاوه هر کدام با ظرفیت به ترتیب 350/1 و 310/2  میلیون تن، در سال 1398، پتروشیمی بوشهر با ظرفیت 650/1 میلیون تن، در سال 1399، پتروشیمی کیمیا پارس خاورمیانه با ظرفیت 650/1 میلیون تن و در سال 1400، پتروشیمی سبلان با ظرفیت 650/1 میلیون تن به مدار تولید پیوستند. در نهایت، تا پایان سال 1402، شرکت‌های پتروشیمی آریا متانول و آرتا انرژی با مجموع ظرفیت 782/1 میلیون تن به ظرفیت تولید اضافه شدند و مجموع ظرفیت تولید متانول کشور را به حدود 16 میلیون تن رساندند. لازم به ذکر است، با فرض اینکه تولید تمامی شرکت‌ها برابر با ظرفیت اسمی و میزان گاز مورد نیاز برای تولید هر تن متانول 750 باشد، میزان گاز طبیعی روزانه مورد نیاز این صنعت بالغ بر 33 میلیون متر مکعب است.

همچنین تا پایان برنامه هفتم و هشتم توسعه واحدهــای تولیــدی متانــول بــه عنــوان محصــول نهایــی به شرح زیر می‌باشند:

به این ترتیب با افتتاح این طرح‌ها ظرفیت تولید متانول در ایران از 16 میلیون تن در سال به 27 میلیون تن در سال افزایش خواهد داشت. اگر در آینده تمامی طرح های توسعه صنعت متانول کشور در مدار تولید قرار گیرد، میزان گاز طبیعی روزانه مورد نیاز این صنعت نزدیک به 5/55 میلیون متر مکعب خواهد بود که با توجه به ناترازی گاز موجود درکشور، تامین آن چالشی بزرگ محسوب می شود.

چالش تامین گاز و قیمت‌گذاری آن در صنعت متانول

صنعت متانول نقش مهمی در تأمین نیازهای داخلی و همچنین صادرات محصولات پتروشیمی ایفا می‌کند. این محصول نه تنها برای بازار داخلی ضروری است، بلکه بخش عمده‌ای از ارزآوری کشور از طریق صادرات متانول حاصل می‌شود. به همین دلیل، هرگونه تغییر در میزان مصرف گاز طبیعی، به ویژه در صنعت متانول، می‌تواند تأثیرات گسترده‌ای بر تولید و اقتصاد کشور داشته باشد. مجموع تولید متانول شرکت‌های فعال در بازار سرمایه بالغ بر 4 میلیون تن است که نمادهای زاگرس، شفن و شخارک تولید عمده آن را به خود اختصاص داده‌اند. بیشترین تولید فصلی صنعت متانول مربوط به فصل تابستان است که کشور محدودیتی در تامین گاز ندارد، امّا به دلیل چالش تامین گاز، تولید متانول در فصل زمستان نسبت به سایر فصول به به کمترین مقدار می‌رسد. با در نظر گرفتن کاهش مقدار تولید ناشی از قطعی گاز محاسبه شده و  میانگین نرخ فروش محصولات، مجموع عدم‌النفع شرکت‌های صنعت متانول بازار سرمایه از قطعی گاز بالغ بر 170 میلیون دلار است.

با گذر از چالش تامین گاز برای صنعت متانول، نرخ گازی که از این صنعت دریافت می‌شود در مقایسه با قیمت گازی که در خاورمیانه یا آمریکای شمالی ارائه می‌شود اعداد سنگینی است که این امر نیز می‌تواند بحران‌ ایجاد نماید. وزیر نفت در دی‌ماه 1394، به استناد تکلیف مطرح شده در قسمت اول تبصره جز 4 بند الف ماده 1 قانون الحاق برخی مواد به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت، ابلاغیه‌ای در خصوص خوراک گاز مجتمع‌های پتروشیمی صادر کرد. طبق این ابلاغیه، فرمول پایه محاسبه قیمت گاز سبک تحویلی از شبکه سراسری به عنوان خوراک پتروشیمی‌ها تعیین شد. این فرمول شامل 50 درصد متوسط قیمت گاز در 4 هاب تعیین شده و 50 درصد متوسط قیمت داخلی گاز بود. نرخ داخلی گاز از میانگین وزنی گاز فروخته شده به منازل و صنایع در کنار گاز وارداتی و صادراتی حاصل می‌شد. امّا منظور از ”متوسط قیمت گاز در 4 هاب“ به‌عنوان مبنای محاسبه قیمت گاز خوراک پتروشیمی‌ها، متوسط قیمت گاز در هر ماه در هاب‌های مشخص‌شده است که به‌عنوان نمایانگر قیمت‌های عمده فروش گاز طبیعی در مناطق رقیب برای توسعه صنعت پتروشیمی ایران در نظر گرفته می‌شوند. این هاب‌ها شامل Henry آمریکا، Alberta کانادا، NBP انگلیس و TTF هلند هستند.

فرمول محاسبه قیمت گاز از ابتدای سال 1395 تا 1405 برای مدت 10 سال معتبر بوده و مبنای نرخ تسعیر آن نیز متوسط نرخ دلاری است که توسط بانک مرکزی اعلام می‌شود. در این فرمول، از دو هاب واردکننده و دو هاب تولیدکننده استفاده شده است که این مسئله نقدهای اساسی را به‌همراه داشته است. دلیل این نقدها این است که گاز دارای قیمت‌های منطقه‌ای است و حضور هاب‌های واردکننده موجب شده که قیمت حاصل از این فرمول بالاتر از قیمت گاز در مناطقی باشد که دارای ذخایر غنی گاز هستند. این موضوع باعث افزایش هزینه تمام‌شده تولید مشتقات گاز متان در کشور می‌شود. برای درک بهتر این مسئله در ادامه مقایسه‌ای از قیمت گاز در هاب‌های مختلف با قیمت فرمول مصوب وزرات نفت ایران ارائه شده است.

نرخ گاز در هفته دوم اسفند در هاب NBP انگلیس به 48.3 سنت، در هاب TTF هلند به 50.1 سنت، در  هاب Henry آمریکا به 13.6 سنت و در  هاب Alberta کانادا به 5.3 سنت رسید. از طرفی طبق فرمول نرخ خوراک پتروشیمی‌ها به 17.7 سنت رسیده است که حتی از قیمت گازی که در آمریکا به واحد‌های تولیدی ارائه می‌شود بالاتر است. با اتصال قیمت گاز پتروشیمی‌ها در ایران به قیمت گاز کشورهای واردکننده گاز، قیمت گاز خوراک پتروشیمی‌های ایران به بیشترین قیمت در میان کشورهای تولیدکننده تبدیل شد و هزینه تولید محصولی مانند متانول را افزایش داده و رقابت‌پذیری محصول ایرانی در بازارهای جهانی را کاهش داده است.

با افزایش افسار گسیخته قیمت گاز در اروپا در چند سال گذشته، عملکرد مناسب فرمول ذکر شده زیر سوال رفته و موجب کاهش رقابت‌پذیری شرکت‌های ایرانی شده است. دولت در واکنش به این امر، اقدام به وضع سقف قیمتی به صورت موقت نموده که هر سال مورد بحث و بازبینی قرار می‌گیرد. لذا مشخص نبودن قیمت گاز خود به یک ریسک اثرگذار بر سودآوری شرکت‌ها بدل گردیده است. از طرفی وابسته بودن منابع تبصره 14 بودجه به درآمد فروش گاز و چسبندگی سمت مصارف آن با توجه به ماهیت یارانه‌ای آن، اصلاح فرمول گاز را به امری چالش برانگیز تبدیل کرده است. به همین دلیل، در قیمت‌گذاری گاز مورد نیاز پتروشیمی‌ها در ایران، مسائل سیاسی و کسری بودجه، بر سودآوری و رقابت‌پذیری صنایع  و منافع سهامداران ارجحیت دارد. بنابراین، نیاز به بازبینی دوباره اولویت‌های کشور در زمینه تولید و مصرف گاز و ذیل آن بازتعریف یک مکانیزم کارا برای قیمت‌گذاری خوراک گاز طبیعی یکی از اولویت‌های اقتصاد کشور می‌باشد.