ندا جعفری| امضای توافق‌نامه تجارت آزاد میان جمهوری اسلامی ایران و «اتحادیه اقتصادی اوراسیا» را می‌توان یکی از مهم‌ترین تحولات اخیر در عرصه تجارت خارجی کشور دانست. این توافق‌نامه از فردا یعنی بیست و پنجم اردیبهشت ماه 1404 اجرایی خواهد شد که بر اساس آن، 87 درصد از کالاهای مبادلاتی میان ایران و پنج کشور عضو این اتحادیه مشمول تعرفه صفر خواهند شد. اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) یک اتحادیه اقتصادی میان‌دولتی است که شامل کشورهای بلاروس، قزاقستان، روسیه، قرقیزستان و ارمنستان می‌شود و دبیرکلی آن را «میخاییل میاسنیکوویچ» برعهده دارد. معاهده تشکیل این اتحادیه در تاریخ 29 مه 2014 میان بلاروس، قزاقستان و روسیه به امضا رسید و از اول ژانویه 2015 به اجرا درآمد. ایران در حال حاضر عضو ناظراین اتحادیه است که تا چند روز دیگر به عضو دایم تبدیل خواهد شد. این توافق‌نامه، که نخستین و کامل‌ترین موافقت‌نامه تجاری جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود، حاصل 10سال مذاکره و تجربه موفق اجرای موافقت‌نامه تجارت ترجیحی با این اتحادیه است. متن توافق شامل 11 فصل و یک ضمیمه کالایی است که تعرفه صفر برای حدود هزار قلم کالا را هدف قرار داده است.
سابقه توافق
سابقه این توافق به 22 تیرماه 1397 برمی‌گردد زمانی که علی‌اکبر ولایتی به عنوان نماینده ایران در دیدار با ولادیمیر پوتین، رییس‌جمهور روسیه، از توافق برای امضای تجارت آزاد میان ایران و کشورهای عضو اوراسیا خبر داد؛ توافقی که تسهیل مبادلات تجاری و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای را به دنبال دارد، پس از چندین سال مذاکره در نهایت در 29 دی‌ماه 1401 توافق‌نامه نهایی امضا و روند اجرایی آن آغاز شد. عزم کشورهای عضو اوراسیا و ایران بر آن است که زمینه تعاملات اقتصادی و تجاری را گسترش دهند و در عالی‌ترین سطوح، موانع موجود را برطرف سازند. آنگونه که اعلام شده بخش عمده‌ای از نیازهای وارداتی ایران در حوزه مواد غذایی نظیر گندم، جو، دانه‌های روغنی و خوراک دام از این کشورها تأمین می‌شود و این توافق‌نامه می‌تواند نقش مهمی در تضمین امنیت غذایی کشور ایفا کند.
واردات 380 میلیارد دلاری اوراسیا
اتحادیه اوراسیا با جمعیتی بالغ بر 183 میلیون نفر و تولید ناخالص داخلی حدود 1900 میلیارد دلار، یکی از قدرت‌های اقتصادی منطقه به‌شمار می‌آید. این اتحادیه در جایگاه نخست تولید نفت، دوم تولید گاز و چهارم تولید برق در جهان قرار دارد. کشورهای عضو این اتحادیه سالانه حدود 380 میلیارد دلار واردات دارند. در سال 1403، تجارت ایران با کشورهای عضو این اتحادیه با رشد 20درصدی همراه بود. روسیه با جذب بیش از 1.121 میلیارد دلار از صادرات ایران، بزرگ‌ترین مقصد صادراتی ایران در منطقه اوراسیا بود. همچنین ارمنستان 505 میلیون دلار، قزاقستان 278 میلیون دلار، قرقیزستان 111 میلیون دلار و بلاروس 21 میلیون دلار از صادرات ایران را به خود اختصاص دادند. در همین مدت، 2 میلیون و 174 هزار تن کالا به ارزش 1.510 میلیارد دلار از این کشورها وارد ایران شد که نسبت به سال قبل از نظر وزنی 39درصد و از نظر ارزشی 20درصد کاهش نشان می‌دهد. در مقابل، صادرات ایران از نظر وزنی با رشد 21درصدی به بیش از 5 میلیون تن رسید. براساس گزارش‌های سازمان توسعه تجارت، از مجموع پنج هزار و 387 قلم کالای تجاری میان ایران و کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا، چهار هزار و 688 قلم مشمول تعرفه صفر خواهند شد. تنها 699 قلم کالا مشمول این توافق نمی‌شوند. برخی کالاها نیز سهمیه تعرفه‌ای دارند؛ یعنی تا سقف معینی با تعرفه صفر وارد می‌شوند و مازاد آن مشمول تعرفه خواهد شد. برای نمونه در بخش کشاورزی، 61 درصد صادرات ایران مشمول حذف تعرفه می‌شود و در بخش کالاهای صنعتی، این نسبت به 89درصد می‌رسد. درنتیجه با اجرای این توافق‌نامه، میانگین نرخ حقوق گمرکی برای صادرات به اوراسیا از 6.6 درصد به تنها 0.8 درصد کاهش خواهد یافت. از روز پنج‌شنبه ورود به فضای جدیدی از تجارت در دستور کار قرار می‌گیرد. اما آیا این مسیر می‌تواند مطابق پیش‌بینی‌ها رو به رشد باشد، یا همچنان با چالش‌هایی روبه‌رو خواهیم بود؟
امضای توافق‌نامه تجارت آزاد
به گفته هادی تیزهوش‌تابان، رییس اتاق مشترک ایران و روسیه، از تاریخ 25 اردیبهشت‌ماه ایران به‌صورت دایمی در ساختار اوراسیا حضور خواهد داشت و 80 درصد کالاهای صادراتی ایران با تعرفه صفر وارد کشورهای این حوزه خواهد شد. وی با اشاره به واردات سالانه 300 میلیارد دلاری روسیه، خاطرنشان کرد: سهم ایران از این بازار تنها حدود 0.4 درصد است که این امر ناشی از ضعف در زیرساخت‌های حمل‌ونقل کشور و مشکلات ناشی از تحریم‌هاست و توسعه حمل‌ونقل به خصوص حمل و نقل دریایی کشور از ضروریات راهبردی برای بهره‌برداری کامل از این توافق‌نامه به شمار می‌آید.
لزوم تقویت زیرساخت‌ها
عباس آرگون، عضو هیات رییسه اتاق بازرگانی تهران در این خصوص به «اعتماد» می‌گوید: در تجارت با اتحادیه اوراسیا اگر بخواهند محدودیت‌های تحریمی را در نظر بگیرند، طبیعتا مسیر توسعه کندتر خواهد بود، اما با همه شرایط موجود، پیش‌بینی می‌شود که تجارت خارجی ایران به سمت توسعه و پیشرفت حرکت کند، مشروط بر اینکه سطح تعامل کشورها با ایران افزایش یابد و میزان درنظر گرفتن این محدودیت‌ها کاهش پیدا کند. هرچه این محدودیت‌ها کمتر لحاظ شود، به همان میزان روابط اقتصادی گسترش خواهد یافت. این عضو اتاق بازرگانی تهران ادامه می‌دهد: نکته مهم این است که صرف تعامل با کشورها کافی نیست و ما باید زیرساخت‌های صادراتی خود را تقویت کنیم و در حوزه تولید نیز تغییر رویکرد دهیم. تولید باید از منابع‌محور به سمت کالاهای ساخت‌محور حرکت کند؛ یعنی کالاهایی با ارزش افزوده بالا که متناسب با ذائقه، نیاز و سلیقه بازارهای هدف باشد.
مزیت رقابتی ایران
او ادامه می‌دهد: ما نمی‌توانیم صرفا کالایی که در داخل تولید می‌کنیم را بدون در نظر گرفتن نیازهای بازار جهانی صادر کنیم. باید دقیقا مطابق با خواسته و استانداردهای کشورهای مقصد عمل کنیم، مخصوصا در بازارهای آسیایی. تولید برای صادرات، نیازمند دقت بالا در طراحی، کیفیت، بسته‌بندی و قیمت‌گذاری است. آرگون در پاسخ به این پرسش که آیا تولیدات داخلی پاسخگوی تقاضای صادراتی هست بر این باور است که در برخی حوزه‌ها، ایران دارای مزیت رقابتی است و توان صادراتی دارد، اما این توانمندی به شرطی اثربخش خواهد بود که کیفیت محصولات با نیاز بازار هدف هماهنگ باشد که نه‌تنها تنوع، بلکه ثبات در سیاست‌ها و پیش‌بینی‌پذیری در تصمیمات اقتصادی نیز برای موفقیت صادرات حیاتی است.
دو بال موفق صادرات
آرگون می‌افزاید: در صادرات، رابطه مستقیمی بین کیفیت کالا و قیمت وجود دارد. هرچه کیفیت بالاتر باشد و قیمت مناسب‌تر، نفوذ در بازار و رقابت‌پذیری افزایش می‌یابد. استفاده از تکنولوژی‌های روز نیز عاملی مهم برای افزایش کیفیت و کاهش قیمت تمام‌شده محصولات است. او با اشاره به بسته‌بندی کالاهای تولید داخل می‌گوید: این عامل مهم اما کمتر دیده شده. این در حالی است که بسته‌بندی مناسب نیز نقشی کلیدی در صادرات ایفا می‌کند و در سال‌های اخیر، ایران پیشرفت‌هایی در این حوزه داشته است، اما همچنان جای کار وجود دارد. این در حالی است که بسته‌بندی حرفه‌ای می‌تواند به ماندگاری کالا، جذابیت برای مشتری و برندینگ بهتر در بازارهای خارجی کمک کند. آرگون در مورد واردات به ایران نیز می‌گوید: تمرکز ما بیشتر بر صادرات است، اما نمی‌توان از نیاز کشور به واردات برخی کالاها چشم‌پوشی کرد و در خصوص واردات از کشورهای منطقه اوراسیا، به مطالعات دقیق‌تری نیاز است، اما به نظر می‌رسد در حوزه غلات و برخی مواد اولیه، ظرفیت‌هایی برای استفاده در داخل کشور وجود دارد.