ایران یکی از بزرگترین صادرکنندگان قیر در جهان محسوب می‌شود، اما همچنان بخش‌هایی از این محصول به کشور وارد می‌شود. در سال ۱۴۰۲، بیش از ۲۴۷ هزار تن قیر به ارزش ۱۹۲ میلیون دلار از طریق مبادی رسمی به کشور وارد شده است
علی یاراحمدی
مرکز پژوهشهای اوپکس
مقدمه : برخورداری
کشور از ذخایر فراوان نفت خام و توسعه صنایع پالایش نفت خام در کشور، علاوه بر
تامین کامل نیاز داخلی به بسیاری از فرآورده‌های نفتی، زمینه نقش آفرینی کشور در
بازارهای بین‌المللی بسیاری از فرآورده‌های نفتی را نیز فراهم نموده است. البته
این موضوع اگر با ارتقاء و بهبود پالایشگاه‌های کشور توأم شود به نحوی که روند
خودکفایی و تأمین داخلی و صادرات بیشتر به سمت افزایش سهم محصولات سبک و میانی
پالایش نفت خام باشد، می‌تواند نوید
بخش آیندهای درخشان برای کل زنجیره ارزش
نفت خام کشور باشد. یکی از محصولاتی که مصداقی از تامین و خودکفایی نیاز داخلی و
صادراتی است، قیر میباشد. این
محصول که ماده پایه آن فرآورده پالایشگاهی وکیوم باتوم میباشد،
انواع مختلفی داشته که در حال حاضر توسط بسیاری از واحدهای تولیدی کشور تولید می‌شود و علاوه بر تامین نیاز داخلی سهم بسزایی از صادرات
محصولات نفتی کشور در سال‌های گذشته را به خود اختصاص داده است. پالایشگاه‌های اصلی
تولیدکننده وکیوم باتوم در ایران شامل آبادان، تهران، تبریز، بندرعباس، اراک و شیراز
هستند. با توجه به افزایش نیاز داخلی و صادرات، بررسی وضعیت صنعت قیر، چالش‌ها و
فرصت‌های موجود در آن ضروری به نظر می‌رسد.
وضعیت تولید قیر
در ایران
در سال ۱۴۰۱،
میزان تولید وکیوم باتوم در کشور به ۱۸,۱۴۰ مترمکعب در روز رسید که بخش قابل‌توجهی
از آن از طریق بورس کالا عرضه شد. میزان معاملات وکیوم باتوم در سال ۱۴۰۲، بر اساس
اطلاعات بورس کالا، بالغ بر ۷.۳ میلیون تن بوده و عرضه آن در همین سال به ۷.۹ میلیون
تن رسیده است. میزان فروش قیر تولیدی شرکت‌های داخلی در سال ۱۴۰۲ حدود ۷.۵ میلیون
تن بوده که بیش از ۹۰ درصد آن را قیرهای خالص تشکیل داده است. روند عرضع و فروش
وکیوم باتوم و نیز معاملات قیر کشور در شکل‌های 1 و 2 نشان داده شده است.
شکل
1. روند عرضه و فروش وکیوم باتوم کشور در بورس کالا طی دهه اخیر
ماخذ: آمار
دریافتی از بورس کالا و تحلیل نگارنده گزارش
شکل 2. روند معامات انواع قیر در بورس کالا طی دهه گذشته
ماخذ: آمار
دریافتی از بورس کالا و تحلیل نگارنده گزارش
در بخش
صادرات، ایران در سال ۱۴۰۲ حدود ۶ میلیون تن قیر به ارزش بیش از ۲.۲ میلیارد دلار
صادر کرده است. این آمار نشان‌دهنده اهمیت بالای قیر در سبد صادراتی کشور است. با
این حال، مقایسه میانگین ارزش قیر صادراتی و وارداتی کشور بیانگر آن است که ایران
هنوز نتوانسته زنجیره ارزش قیر را تکمیل کرده و محصولات با ارزش افزوده بالاتر تولید
کند. در سال ۱۴۰۲، میانگین ارزش هر کیلوگرم قیر صادراتی ۰.۳۶۸ دلار و ارزش هر کیلوگرم
قیر وارداتی ۰.۷۷۸ دلار بوده که نشان‌دهنده نیاز به توسعه فناوری‌های فرآوری و
ارتقای کیفیت محصولات است.
وضعیت تجارت
خارجی قیر
ایران
یکی از بزرگترین صادرکنندگان قیر در جهان محسوب می‌شود، اما همچنان بخش‌هایی از این
محصول به کشور وارد می‌شود. در سال ۱۴۰۲، بیش از ۲۴۷ هزار تن قیر به ارزش ۱۹۲ میلیون
دلار از طریق مبادی رسمی به کشور وارد شده است. بخش عمده
صادرات قیر ایران مربوط به قیرهای نفتی است که مشتریان آن عمدتاً کشورهای منطقه
هستند.
یکی از نکات
مهم در تجارت خارجی قیر، ارزش پایین محصولات صادراتی ایران نسبت به محصولات وارداتی
است. درحالی‌که ایران حجم بالایی از قیر را صادر می‌کند، اما همچنان واردات برخی
از انواع قیرهای خاص که دارای کیفیت بالاتر و ارزش افزوده بیشتری هستند، ادامه
دارد. این مسئله نشان می‌دهد که کشور هنوز در تولید برخی از انواع قیر پیشرفته، از
جمله قیرهای پلیمری و اصلاح‌شده، به خودکفایی کامل نرسیده است. این مهم در شکل زیر
به نمایش درآمده است.
شکل 3 . مقایسه ارزش هر واحد صادرات و واردات قیر
ماخذ:
تحلیل نگارنده گزارش بر اساس آمار دریافتی
از گمرک جمهوری اسلامی ایران
وضعیت واحدهای
تولید قیر
بر اساس
اطلاعات وزارت صنعت، معدن و تجارت، تا پایان سال ۱۴۰۲ تعداد ۳۱۱ مجوز تولید قیر
صادر شده است که مجموع ظرفیت این واحدها به بیش از ۴۷.۸ میلیون تن در سال می‌رسد.
با این حال، از این تعداد تنها ۱۰۷ شرکت در بورس کالا به‌صورت فعال اقدام به عرضه
قیر کرده‌اند. این آمار نشان می‌دهد که تعدادی از مجوزهای صادرشده در عمل غیرفعال
بوده و به بهره‌برداری نرسیده‌اند.
مشکل اصلی در
این زمینه، نبود نظارت دقیق بر فرآیند صدور مجوز و بهره‌برداری از آن‌هاست. بسیاری
از واحدهای دارای مجوز، به دلایل مختلف ازجمله عدم تأمین خوراک، نبود سرمایه‌گذاری
کافی یا مشکلات مدیریتی، وارد فاز تولید نشده‌اند. این مسئله موجب عدم بهره‌وری
مناسب از ظرفیت‌های موجود و ایجاد اختلال در بازار عرضه و تقاضای قیر شده است.
چشم‌انداز و
چالش‌های صنعت قیر
صنعت قیر ایران
با چالش‌های متعددی مواجه است که برخی از آن‌ها به مشکلات ساختاری در پالایشگاه‌ها
و برخی دیگر به مسائل مرتبط با بازار و تجارت برمی‌گردد. یکی از مهم‌ترین عوامل
تأثیرگذار بر این صنعت، وابستگی تولید قیر به پروژه‌های پالایشی است. هرگونه تغییر
در سیاست‌های پالایشگاهی، مستقیماً بر میزان تولید و عرضه قیر اثر می‌گذارد. علاوه
بر این، پروژه‌های توسعه‌ای در پالایشگاه‌هایی مانند آبادان، تهران، اصفهان و
بندرعباس، نقش مهمی در آینده تأمین خوراک واحدهای تولید قیر خواهند داشت.
از سوی دیگر،
افزایش تقاضا برای قیر در داخل کشور، به‌ویژه در پروژه‌های راه‌سازی و توسعه زیرساخت‌های
شهری، می‌تواند به رشد تولید این محصول کمک کند. بااین‌حال، برای رقابت در بازارهای
جهانی و کسب ارزش افزوده بالاتر، نیاز به تولید قیرهای با کیفیت‌تر و منطبق با استانداردهای
بین‌المللی احساس می‌شود. یکی دیگر از چالش‌های مهم، نوسانات قیمت نفت و تأثیر آن
بر هزینه‌های تولید و صادرات قیر است. تغییرات در قیمت جهانی نفت خام می‌تواند بر
قیمت قیر تأثیر گذاشته و در نتیجه بر میزان صادرات و سودآوری این صنعت اثرگذار
باشد.
پیشنهادات برای
بهبود صنعت قیر
برای ارتقای
جایگاه صنعت قیر در کشور و افزایش ارزش افزوده آن، مجموعه‌ای از اقدامات اصلاحی و
سیاست‌گذاری‌های راهبردی پیشنهاد می‌شود: افزایش شفافیت در عرضه وکیوم باتوم:
برنامه‌ریزی مشخص برای عرضه خوراک پالایشگاه‌ها و نظارت بر عرضه آن در بورس کالا می‌تواند
از نوسانات قیمت و کمبودهای مقطعی جلوگیری کند. نظارت بر معاملات بورس کالا: ایجاد
مکانیزم‌های کنترلی برای جلوگیری از سوءاستفاده‌ها و عرضه‌های صوری. حذف عوارض
صادرات برای محصولات فرآوری‌شده: این اقدام می‌تواند تولید قیرهای با ارزش افزوده
بالاتر را تشویق کرده و از خام‌فروشی جلوگیری کند. جلوگیری از واردات وکیوم باتوم
در شرایط مازاد تولید داخلی: این اقدام به حمایت از تولیدکنندگان داخلی کمک کرده و
موجب کاهش وابستگی به واردات می‌شود. بازنگری در فرآیند صدور مجوز تولید قیر: باید
مکانیزم‌هایی ایجاد شود که از صدور مجوزهای غیرواقعی جلوگیری شده و ظرفیت‌های تولیدی
موجود بهینه‌سازی شوند. ارائه تسهیلات مالی به واحدهای تولیدی: تأمین مالی شرکت‌هایی
که اقدام به تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر می‌کنند، باید در اولویت سیاست‌گذاری‌های
صنعتی کشور قرار گیرد.
نتیجه‌گیری
صنعت قیر ایران
ظرفیت بالایی برای توسعه و رشد دارد، اما برای دستیابی به این هدف، باید چالش‌های
موجود از جمله عدم شفافیت در توزیع خوراک، ضعف در تولید قیرهای با کیفیت‌تر و نبود
هماهنگی در سیاست‌گذاری‌ها برطرف شود. درصورتی‌که برنامه‌ریزی مناسبی برای مدیریت
تولید، عرضه و صادرات قیر انجام گیرد، این صنعت می‌تواند علاوه بر تأمین نیاز داخلی،
سهم بیشتری از بازارهای بین‌المللی را به خود اختصاص داده و ارزآوری بیشتری برای
کشور ایجاد کند.
سناریوهای محتمل بر قیمت قیر در سال ۲۰۲۵ بر اساس مؤلفه اصلی قیمت نفت
احمدرضا یوسفی – راضیه گیلانی
مقدمه: قیر،
ماده حیاتی، پر مصرف و مشتق‌شده از نفت خام، نقشی اساسی در زیرساخت‌های مدرن
جهان، از جاده‌ها و بزرگراه‌ها گرفته تا عایق‌بندی ساختمان‌ها، ایفا می‌کند. به همین
دلیل، نوسانات قیمت قیر نه تنها بر صنایع وابسته، بلکه به طور غیرمستقیم بر اقتصاد
کلان نیز اثرگذار است. قیمت قیر، به‌طور ذاتی، با نبض بازار نفت خام گره خورده است
و هر تغییر در بازار نفت، به‌سرعت در قیمت قیر نیز منعکس می‌شود. تحلیلگران سناریوهای
گوناگونی برای قیمت نفت در سال 2025 متصور هستند. از یک سو، نشانه‌هایی از بهبود
تقاضای جهانی، به‌ویژه از سوی چین به‌عنوان بزرگترین مصرف‌کننده انرژی، امیدواری‌هایی
را برانگیخته است. از سوی دیگر، سایه سنگین تحولات ژئوپلیتیک، تغییرات در تولید
نفت شیل آمریکا و سیاست‌های پولی فدرال رزرو، همچنان به‌عنوان عوامل بازدارنده و
نگران‌کننده، خودنمایی می‌کنند. در این مقاله، به بررسی
دقیق‌تر سناریوهای محتمل بر قیمت قیر در سال ۲۰۲۵ خواهیم پرداخت. با تمرکز بر
مؤلفه‌های کلیدی همچون نقش چین در تقاضای جهانی، تحولات ژئوپلیتیک و تولید نفت شیل
آمریکا، سیاست‌های پولی فدرال رزرو و روندهای کلیدی سال ۲۰۲۴، تلاش خواهیم کرد تا
تصویری روشن‌تر از آینده قیمت قیر ترسیم نماییم. در
نهایت، با تحلیل اثرات متقابل نفت و قیر، به دو سناریو محتمل برای قیمت قیر در سال
۲۰۲۵ خواهیم رسید: سناریوی خوشبینانه با قیمت نفت
بالاتر از ۸۰ دلار و سناریوی محتاطانه با قیمت نفت در حدود ۷۰ دلار.
نقش کلیدی چین در تقاضای جهانی نفت و قیر:
چین به عنوان دومین
اقتصاد بزرگ جهان و بزرگترین واردکننده نفت، اثر تعیین‌کننده‌ای بر قیمت‌های جهانی
نفت و به تبع آن بر قیمت قیر دارد. سخنان شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین در ابتدای
سال 2025، درباره اجرای سیاست‌های فعال برای تحریک رشد اقتصادی در این سال، امیدواری
به بهبود تقاضای انرژی را افزایش داده است. با این حال، داده‌های متناقضی از وضعیت
اقتصادی این کشور وجود دارد: گزارش Caixin/S&P Global نشان می‌دهد فعالیت کارخانه‌ای چین در دسامبر ۲۰۲۴ رشد کندتری نسبت
به انتظارات داشته است.
همچنین چالش‌هایی
مانند کاهش سرعت رشد اقتصادی، ریسک تعرفه‌های تجاری آمریکا و نگرانی تحلیلگران درباره
تأثیر این عوامل بر تقاضای نفت، موجب نوسانات در بازار شده است. به طور کلی، بهبود
یا تضعیف اقتصاد چین در ۲۰۲۵ به
عنوان یک محرک کلیدی در تعیین مسیر قیمت نفت و فرآورده‌های نفتی مانند قیر عمل خواهد
کرد.
تحولات ژئوپولیتیک
و تولید نفت شیل آمریکا:
الف) تنش‌های منطقه
ای: ادامه صلح در خاورمیانه و به نتیجه رسیدن صلح میان روسیه و اوکراین، مقدار
ریسک و نگرانی از اختلال در زنجیره تأمین نفت و گاز را مبهم کرده است. این تنش‌ها می‌تواند
قیمت نفت خام (از جمله WTI) را در کوتاه‌مدت
تحت فشار صعودی یا نزولی قرار دهد و به تبع آن، هزینه تولید قیر را افزایش دهد. ب) جایگاه ایالات متحده به عنوان بازیگر اصلی: تقاضای
نفت آمریکا در اکتبر ۲۰۲۴ به ۲۱.۰۱ میلیون بشکه در روز (بالاترین سطح از زمان پاندمی)
رسید. تولید نفت شیل (Shale Oil) این کشور نیز
به رکورد ۱۳.۴۶ میلیون بشکه در روز افزایش یافته است.
این رشد همزمان
در تقاضا و عرضه، موقعیت آمریکا را به عنوان تنظیم‌کننده غیرمستقیم قیمت‌های جهانی
تقویت می‌کند. افزایش تولید نفت شیل، احتمال اشباع بازار و کاهش قیمت نفت را در بلندمدت
بالا می‌برد که می‌تواند قیمت قیر را نیز کاهش دهد. البته باید در
نظر داشت که پس از انتخابات ترامپ به عنوان رئیس جمهور، فشار وی به کارتل بزرگ
نفتی اوپک جهت افزایش تولید و کاهش قیمت نفت آغاز شده است. همچنین، ترامپ عراق را
مجبور به تولید و صادرات نفت از اقلیم کردستان نموده است. این موضوع در راستای جلب
رضایت رأی دهندگان به وی می باشد.
سیاست‌های پولی
فدرال رزرو و تأثیر بر بازار انرژی:
انتظار می‌رود
فدرال رزرو آمریکا در سال ۲۰۲۵، کاهش
نرخ بهره را به دلیل تورم نسبتاً بالا، با احتیاط دنبال کند. نرخ‌های بهره بالا می‌تواند
تقاضا برای نفت را به عنوان یک کالای دلاری کاهش دهد و همچنین هزینه استقراض برای پروژه‌های
زیرساختی (مصرف‌کنندگان اصلی قیر) را افزایش داده و تقاضا برای قیر را محدود کند.
روندهای کلیدی
در سال ۲۰۲۴ و چشم‌انداز
۲۰۲۵:
در سال ۲۰۲۴ کاهش متوسط قیمت نفت به دلیل افزایش عرضه
جهانی و تقاضای ضعیف، موجب احتیاط سرمایه‌گذاران در آستانه سال ۲۰۲۵ شد. در سال
2025 پیش بینی می شود که قیمت نفت در محدوده ۷۰ دلار در هر بشکه بماند. عوامل اصلی این محدوده قیمتی عبارتند
از: عرضه بالا: افزایش تولید نفت شیل آمریکا و تلاش کشورهای غیرمتعهد به اوپک پلاس
برای جبران کسری بودجه و تقاضای نامطمئن: کاهش رشد اقتصادی چین و رکود نسبی در اروپا.
نتیجه
گیری: پیوند نفت و قیر: تحلیل اثرات متقابل
قیر به عنوان یک
فرآورده سنگین نفتی، مستقیماً تحت تأثیر نوسانات قیمت نفت خام قرار دارد. در سال ۲۰۲۵، دو سناریو محتمل است:
۱. سناریو خوشبینانه (قیمت نفت بالاتر از ۸۰ دلار): در صورت کاهش تولید نفت شیل یا تشدید تنش‌های ژئوپولیتیک، قیمت قیر
به دلیل افزایش هزینه تولید، روند صعودی خواهد داشت و بدون در نظر گرفتن بسیاری از
مؤلفه های اساسی، می توان روند قیمت قیر بشکه در ایران را در محدوده ای بین 400 تا
450 دلار در هر تن پیش بینی کرد.
۲. سناریو محتاطانه (قیمت نفت نزدیک ۷۰ دلار): با تداوم
عرضه بالا و تقاضای ضعیف، قیمت قیر ممکن است ثبات نسبی داشته باشد یا حتی کاهش یابد
و کماکان مانند سناریو خوشبینانه، و بدون در نظر گرفتن مؤلفه های اساسی دیگر از
جمله: تورم، هزینه های تولید؛ نرخ دلار؛ ناترازی انرژی در تولید و مسائل عمده دیگر
و بطور کلی صرفا بر اساس مولفه قیمت نفت، می توان روند قیمت قیر بشکه در ایران را
در محدوده ای بین 350 تا 400 دلار در هر تن پیش بینی کرد.
لازم به ذکر
است مسائل عمده دیگر همچون ناترازی انرژی ، ادامه فشار ترامپ بر ایران ، تورم ،
مسائل پیچیده منطقه ای؛ نرخ ارز و موضوعات دیگر در این پیش بینی دیده نشده و قابل
اندازه گیری در شرایط فعلی نمی باشد و صرفا بر اساس قیمت نفت و روندهای سابق تعیین
قیمت قیر ؛ این محدوده در نظر گرفته شده است.