ناترازی انرژی در ایران

دکتر رضا پدیدار  رئیس کمیسیون توسعه پایدار ، محیط زیست و استاندارد اتاق بازرگانی ایران

 امسال دومین سالی است که در فصل سرد سال با جریان ناترازی یا عدم تعادل در تولید و مصرف انرژی روبرو هستیم و شرایطی را حاصل آورده که از زوایای مختلف به این مهم پرداخته شده و بجای تحلیل و واکاوی عبور از بحران پیش رو صرفا" انتقادها مطرح و بصورت یک جانبه گرایی هـــدایت می شود . بر  اساس پیش بینی های ناترازی تولید و مصرف انرژی که چندی است وزارت نفت را با چالش های جدی در تامین سوخت زمستانی بویژه در بخش های صنعتی و نیروگاهها مواجه کرده، امسال نیز با شکاف بیشتری روبرو خواهد شد . براساس آخرین بررسی ها وآمارهای  ارائه شده از سوی مقامات مسئول در شرکت ملی گاز ایران در فصل سرد سال مصرف گاز خانگی از روزانه 250  میلیون متر مکعب به 650  میلیون متر مکعب افزایش پیدا می کند و این موضوع باعث می شود که بیش از 200 میلیون متر مکعب در روز ناترازی داشته باشیم . در حال حاضر ایران سومین کشور تولید کننده گاز در جهان و دومین کشور از حیث ذخایر این ماده اثرگذار در دنیاست. بر اساس آخرین اطلاعات و آمار موسسات تحقیقاتی انرژی مصرف گاز در ایران به اندازه دوبرابر اتحادیه اروپاست . بر پایه آخرین اطلاعات و آمار مربوط به مصرف گاز،  از مجموع تولید 870  میلیون متر مکعبی گاز در فصل سرد سال، بیش از 80% درصد از کل تولید گاز کشور در بخش خانگی و تجاری مورد استفاده قرار می گیرد . نکته بسیار مهم در این زمینه مصرف بسیار بالای مشترکان خانگی خارج از الگوی بهینه مصرف است که با وجود اینکه تنها 11 تا 12 درصد مشترکان پرمصرف بشمار می آیند ، اما این مشترکان علاوه بر اخذ حداکثری یارانه ها حدود 4  تا 5 برابر مشترکان عادی نیز مصرف دارند که همین موضوع سبب شده است بخش بزرگی از ناترازی گاز بر دوش همین عده کم اما پر مصرف جامعه باشد . بنابر این بهترین سیاست در مقابله با این مشترکین استفاده از مکانیسم و اصلاحات قیمتی بدون فشار به 89% درصد مردم است . سیاست تعرفه گذاری پلکانی موثر مشترکان پر مصرف بطور دقیق همان مدلی است که موجب خواهد شد که این افراد به سمت اصلاح رویه های موجود خود بروند . لازم به توضیح است که در فاز اول این مدل تعرفه گذاری موثر و پلکانی در آذر ماه 1400 بعد از روی کار آمدن دولت سیزدهم اجرایی شد که نتیجه آن تنها با اجرای سیستم کنترلی فوق در چهارماهه پایانی سال به کاهش روزانه 25 میلیون متر مکعبی میزان مصرف مشترکان پر مصرف به نسبت مدت مشابه در سال 1399 منجر شد . لازم به توضیح است که این مهم در حالی انجام شد که تامین مالی سالانه مورد نیاز برای افزایش این میزان گاز در سال برابر با 3 میلیارد دلار خواهد بود . بنابراین سیاست مدیریت مصرف از طریق اعمال تعرفه گذاری پلکانی موثر پر مصرف ها در کنار سرمایه گذاری در تولید بهینه گاز، موجب خواهد شد که نه تنها از ناترازی گاز عبور کنیم بلکه به یکی از صادر کنندگان گاز در منطقه نیز تبدیل شویم و درآمد ارزی بالایی نیز از این محل بدست آوریم . البته نا گفته نماند که اگر سرمایه گذاری ها بر طبق پیش بینی ها و برنامه های اقتصادی هدف گذاری می شد به طبع تولید،‌ نفت و گاز کشور افزایش چشمگیری پیدا می کرد و صادرات انرژی نیز مسیر مناسب تری را در پیش می گرفت . در این زمینه لازم به توضیح است که خلاء سرمایه گذاری ها موجب درجازدن تولیدات محصولات انرژی به ویژه تولیدات گازی کشور شده و روز به روز از آنچه انتظار می رفت فاصله گرفته است . این موضوع اخیرا" از سوی وزیر نفت در مجلس شورای اسلامی به آن پرداخته شد و تاکید گردید که با وجود اینکه در برنامه ششم توسعه مقرر شده بود، روزانه معادل یک میلیارد و 300 میلیون متر مکعب تولید گاز داشته باشیم اکنون تولید روزانه ما حداکثر 860 میلیون متر مکعب است . عدم سرمایه گذاری در توسعه میادین گازی سبب این عقب ماندگی در تحقق برنامه ششم توسعه شده است . موضوع بعدی که باید برای آن برنامه ریزی کرد این است که ایران سومین کشور تولید کننده گاز در جهان و نیز دومین کشور از حیث ذخایر بوده و مصرف گاز طبیعی در ایران به اندازه 2 برابر اتحادیه اروپاست . تقاوت حجم تولید و مصرف بسیار نزدیک به یکدیگر بوده و فقط ضریب ناچیزی را در این زمینه در برمی گیرد . از این رو بهینه سازی مصرف گاز بسیار مهم و حیاتی است تا از این طریق بتوانیم تا ترازی را به نحو موثری کنترل کنیم . براساس اظهارات رئیس انجمن بهینه سازی مصرف انرژی ، متولی بهینه سازی مصرف انرژی یک نهاد یا سازمان نیست، بلکه مجموعه ای از ارگان ها و سازمان های مربوطه باید بر این موضوع برنامه ریزی کنند تا از مصرف بی رویه جلوگیری شود . این موضوعات به تنهایی از عهده وزارت نفت برنمی آید ، بلکه باید سایر سازمان ها برای بهینه سازی مصرف انرژی به میدان بیایند . توجه داشته باشیم که بهینه سازی مصرف انرژی بر همه جنبه های زندگی انسان تاثیر مستقیم دارد . از منابع طبیعی گرفته تا منابع انسانی و انرژی های تجدید پذیر و فرآیند گرمایش زمین و آلودگی هوا و مواردی از این دست که بطور مستقیم دستخوش تغییرات می شوند. از این رو می توان گفت در کلان شهری مانند تهران بهینه سازی انرژی می تواند اهمیت زیادی برای کنترل آلودگی هوا داشته باشد که بقول سخن متخصصان امروزه بلای جان این کلان شهر شده  است . هر چند یافتن چاره ای برای حل مشگل آلودگی هوا از مهمترین وظایف دولت ها است اما پیدا کردن مقصر به قدری زمان می برد که دیگر فرصتی برای چاره اندیشی نیست و با طولانی نبودن فصل سرما ، تنها آلودگی هوا نصیب مردم می شود . البته امسال میزان مازوت سوزی و  استفاده از سوخت مایع در واحدهای تولیدی تاکنون نزدیک به 30% درصد کمتر شده است و کمبود سوخت و افزایش مصرف انرژی چند سالی است که کارخانجات و بخش خصوصی کشور را به سمت مازوت سوزی برده است . در این زمینه کارشناسان خبره حوزه انرژی در رابطه با جایگاه ایران در تولید و مصرف انرژی اعتقاد دارند که ایران در حال حاضر چهارمین مصرف کننده بزرگ گاز در دنیاست و به همین دلیل است که عمده سبد انرژی در کشور را گاز تشکیل می دهد . در این زمینه لازم به یادآوری است که تاکنون کشور توانسته با افزایش تولید محدود خود، به تقاضای کشور پاسخ بدهد ، اما با توجه به اینــکه 70%  تولید گاز کشور را میدان پارس جنوبی تامین می کند،‌ برآوردها نشان می دهد که در سال های آینده بـا نا ترازی شدید گاز روبرو خواهیم بود . این مهم دو حالت دارد یکی اینکه سالانه میزان تولید از تقاضا کمتر است و دومین حالت در مقطع زمانی خاص و در ایام پیک مصرف، گاز از تولید پیش تر شود که هم اکنون کشور در حالت دوم قرار دارد . بنا بر این در زمستان پیش رو کشور با قطعی گاز صنایع، تزریق منابع نفتی و همچنین کاهش صادرات گاز مواجه می شود و علت این موارد نیز تامین گاز خانگی و تجاری و عمومی است . برای رفع ناترازی قاعدتا" 2 دسته راهکار کلی برای این مهم وجود دارد . یکی از طریق افزایش تولید و دیگری کاهش مصرف خواهد بود . البته درباره ناترازی در پیک مصرف نیز راهکارهای مدیریت مصرف از جمله راهکارهایی است که باید به آن توجه کرد و این راهکارها بطور عمده بر مقوله ذخیره سازی گاز متمرکز خواهد بود . در ادامه این موضوع لازم است به امر بهینه سازی مصرف انرژی توجه بیشتری را داشته باشیم . چرا که مهمترین راهبردی که باید در راستای ناترازی انرژی انجام پذیرد ، بهینه سازی مصرف انرژی و کاهش مصرف است . در این حوزه نیز باید رویکردهایی مانند اجرای پروژه های غیر متعارف و غیر اقتصادی توسط دولت را کنار گذاشت و به سمت رویکردهایی رفت که امکان تحول جدی در این حوزه را ایجاد کند . همانطوریکه در بحث های قبلی نیز بدان اشاره کرده ام شاخص شدت مصرف انرژی در کشورمان ایران معادل 5/7 برابر میانگین جهانی و حداقل 3  تا 4 برابر کشورهای توسعه یافته است . همچنین در صورتی که متوسط شدت مصرف انرژی در جهان در حال کاهش است ، اما نمودار مصرف انرژی در کشور همچنان افزایشی است . اگر 50% درصد کاهش مصرف انرژی را نیز ایده آل بدانیم، ‌حداقل می توان به نصف این میزان یعنی 25% کاهش مصرف انرژی دست یابیم که خود این عدد نیز رقم بزرگی است . ضمنا" در حوزه غیر قیمتی نیز سیاست هایی مد نظر است که ناظر بر قانون اصلاح الگوی مصرف و اقدامات فنی مانند اصلاح شیوه ساختمان سازی و مدیریت صنعتی است . اما مهمترین راهبرد در این زمینه ایجاد بازار بهینه سازی انرژی و محیط زیست است . بر این اساس با توجه به تفاوت نرخ بخش خانگی ، تجاری و نیروگاهی با نرخ خوراک پتروشیمی ها با نرخ صادرات گاز، این اخلاف نـــرخ را می توان مبنای اقتصادی شدن انجام پروژه های بهینه سازی مصرف توسط بخش خصوصی قرار داد . در کلام پایانی اینکه مصرف گاز خانگی در بهمن ماه سال گذشته ( سال 1402 ) از مرز    700میلیون متر مکعب گذشت و به این ترتیب رکوردی تاریخی در مصرف گاز کشور ثبت شد. در این زمینه بخش خانگی معادل 80% درصد از مصرف را بخود اختصاص می دهد. این میزان مصرف واقعا" رقمی معادل مصرف گاز چند کشور همسایه را در بر می گیرد و با توجه به این موضوع مهم، بیشترین اصلاح و کاهش مصرف برای حفظ پایداری شبکه نیز باید در این بخش رقم بخورد. همانگونه که در این یادداشت بدان اشاره رفت میزان مصرف گاز در ایران معادل 12 کشور ثروتمند اروپایی است . مصرف بالای گاز در بخش خانگی ، ارزان بودن تعرفه گاز برای نیروگاهها باعث شده که علاوه بر پیروی نکردن از الگوی بهینه در بخش نیروگاهی نیز راندومان کاهش یابد و همین مسئله به نوعی به مصرف فزآینده انرژی بویژه گاز و ناترازی و نبود تعادل در این بخش منجر شده است . ضمنا" با ادامه روند موجود پیش بینی می شود ناترازی گاز از 250 میلیون مترمکعب فعلی در ماههای سرد سال ( سه ماهه پایانی سال جاری) به حدود 300 میلیون متر مکعب در سال های 1404 و 1405  ونیز بیش از  700 میلیون متر مکعب در سال 1410 برسد . سالانه 300 میلیارد متر مکعب گاز به ارزش 96 میلیارد دلار و نیز سالانه 330 میلیارد کیلووات ساعت برق به ارزش 33 میلیارد دلار مصرف می کنیم که اگر گازی که در تولید برق مصرف می کنیم را از این رقم کم کنیم ، می بینیم که در سال حدود 170 میلیارد دلار انرژی مصرف می کنیم. یعنی 40% GDP کشور، ارزش انرژی مصرفی ماست و بعید می دانیم کشوری در دنیا وجود داشته باشد که درصد ارزش انرژی مصرفی در GDP آنقدر بالا باشد و این شاخص نشان می دهد که ما در بخش انرژی بد مصرف می کنیم . براساس ارزش حرارتی، بطور متوسط معادل 7 میلیون بشکه نفت انرژی مصرف می کنیم بطوری که ما چهارمین مصرف کننده گاز جهان هستیم و رتبه ما در مصرف نفت جهان دوازدهم است و اگر مصرف نفت و گاز را با هم در نظر بگیریم در مصرف هیدروکربن رتبه ششم جهان را داریم که اگر در GDP هم رتبه ششم جهان را داشتیم مشگلی نداشتیم اما اقتصاد ما تقریبا اقتصاد بیست و پنجم جهان است . همچنین فصل نهم برنامه هفتم مرتبط با حوزه انرژی چنین می باشد :

-          17 تکلیف قانونی در حوزه نفت و گاز در برنامه پیش بینی شده که در برنامه قبلی ( ششم ) بیش از 70% آن اجرایی نشده است .

-          موارد ارائه شده در برنامه هفتم توسعه از دو بعد دارای ضعف و ایراد است که شامل نادیده گرفتن برخی مسایل اساسی حوزه انرژی و نیز ضعف در احکام و به تبع آن احتمال عدم اثر بخشی است . عدم توجه به ایجاد و توسعه زیر ساخت های مدیریت مصرف انرژی ، نبود شفافیت و انتظام بخشی در حوزه منابع نفت و گاز ، عدم پرداخت به موضوع اتلافات گسترده در حوزه انرژی نظیر گازهای مشعل و اتلافات خطوط انتقال گاز که عمدتا" از سوی بخش دولتی صورت می گیرد و عدم تشکیل صندوق بهینه سازی مصرف انرژی و ضعف در پرداخت به ابعاد مختلف دیپلماسی انرژی از موارد مهم این بخش است .

امید است مقامات مسئول در وزارت نفت از قابلیت ها و توانمندی های تخصصی و حرفه ای بخش خصوصی بهره گرفته و به جریان ناترازی در مصرف و تولید انرژی پایان دهند . انشاءاله