دورهمی تکراری سالانه یا گامی برای رشد و ارتقا؟

دورهمی بیست و چهارمین نمایشگاه بین المللی نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی در شرایطی برگزار می شود که تقریبا همه ساله شاهد رشد کمی نمایشگاه، چه از لحاظ تعداد شرکت کنندگان و چه از لحاظ وسعت نمایشگاه بوده ایم. اما کمتر شاهد بوده ایم که نمایشگاه نفت تهران از منظر کیفی نیز مورد ارزیابی قرار گیرد یا مسوولان محترم در ارائه آمار و ارقام، به این موضوع هم بپردازند که هر نمایشگاه نسبت به نمایشگاه قبل، از نظر کیفی تا چه حد رشد داشته است؟
یکی از عوامل رشد کیفی هر نمایشگاه، حضور برندهای برجسته در آن است. اما به جز چند دوره ای که غالبا مربوط به اوج دوران شکوفایی اقصادی ایران و از جمله صنعت نفت در سالهای 1376 تا 1384 بود، نمایشگاه نفت تهران عموما خالی از این برندهای بزرگ بین المللی بوده است. در آن دوران هشت ساله که شرکتهایی همچون شل و توتال و انی و رپسول و بعد از آنها اینپکس و دیگران کم کم در صنعت نفت ایران فعال شده بودند، حضور شرکتهای خارجی در نمایشگاه نفت تهران اندک اندک پررنگتر میشد؛ اما هنوز پازل حضور شرکتهای خارجی در صنعت نفت ایران و بویژه نمایشگاه نفت کامل نشده بود که با تغییر دولت، سیاستها هم اندکی تغییر کرد که حاصلش تحریمهای شدید شورای امنیت سازمان ملل بر ضد جمهوری اسلامی ایران بود. تحریم هایی که سالها طول کشید رفع شود و با وجود رفع این تحریمها در برجام، باز هم به دلیل روی کار آمدن دونالد ترامپ رئیس جمهوری آمریکا، شرایط هیچگاه مثل قبل نشد. در واقع طی بیش از یک دهه گذشته، تحریمها همواره یکی از دلایلی بوده که حضور کیفی شرکتهای بین المللی صاحب نام را در نمایشگاه نفت تهران کمرنگ می کرد.
در خلا حضور شرکتهای خارجی قدرتمند در زمان تحریم و حضور انگشت شمار این شرکتها در نمایشگاه نفت تهران بویژه طی سالهای 85 تا 92، دو راهکار از سوی مسوولان دولت وقت برای رشد کمی نمایشگاه و ارائه آمارهایی مبنی بر افزایش تعداد شرکت کنندگان و افزایش وسعت نمایشگاه با هدف نمایش شکست تحریم، مورد آزمون قرار گرفت که اگرچه کمیت را ارتقا داد اما کیفیت طبیعتا کمتر شد. نخستین راهکار پناه بردن به شرکتهای چینی بود. در آن دوران شرکتهای چینی پرشمارترین شرکت کنندگان در نمایشگاه نفت تهران بودند و گاه یک یا دو سالن با غرفه های غالبا کوچک، مملو از شرکتهای چینی بود که با حضور خود، تعداد شرکت کنندگان خارجی نمایشگاه را افزایش می دادند.
راهکار دوم، افزایش شرکتهای داخلی بود. نمایشگاه نفت تهران از ابتدا در جهت افزایش تعداد شرکت کنندگان پیش می رفت اما به مرور و بویژه در دوران تحریم، افزایش تعداد شرکت کنندگان نمایشگاه در حوزه صنایع وابسته به نفت به حدی پررنگ شد که عملا حضور شرکتهای اصلی حوزه نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی را کمرنگتر کرد. در واقع بر خلاف برخی نمایشگاههای نفت معتبر دنیا که حضور شرکتهای بین المللی یا برندهای فعال در بالادست را در اولویت قرار می دهند، نمایشگاه نفت تهران به مکانی برای تجمیع تمام فعالان این حوزه بویژه در حوزه صنایع وابسته شد. درحالیکه هر سال، حضور شرکتهای معتبر بین المللی کم می شد.
این مسیر کمی گرا، طبیعتا نمی توانست مسیری باشد که اهداف غایی برگزاری نمایشگاه نفت تهران را که زمینه سازی برای امضای تفاهمنامه ها و قراردادهای نفتی در حوزه های مختلف و رونق بخشیدن به صنعت نفت و صنایع وابسته بود تحقق بخشد. شرکتهای خصوصی حاضر در نمایشگاه نیز در سایه تعامل با شرکتهای معتبر بین المللی می توانند رشد و بالندگی را تجربه کنند و وقتی خبری از این شرکتها نباشد، طبیعتا انگیزه شرکتهای داخلی نیز کاهش می یابد و نمایشگاه نفت تهران عملا به یک دورهمی گسترده فعالان صنعت نفت و صنایع وابسته تبدیل می شود که اولیت با ایرانی ها و بعد چینی هاست و بقیه کشورها هم حضوری کمرنگ و برای خالی نبودن عریضه در نمایشگاه خواهند داشت. حتی در دوره ای که برجام به ثمر رسید و هنوز ترامپ، تحریم را دوباره آغاز نکرده بود، باز هم غیبت شرکتهایی همچون توتال و اینپکس و حتی استات اویل و انی و رپسول در نمایشگاه احساس می شد. جالب اینجاست که حتی شرکتهای روسی نیز که کشورشان به عنوان متحد ایران شناخته می شود، در نمایشگاه نفت تهران، هیچگاه حضور فعالی در سطح شرکتهای بزرگ نفت و گاز، یعنی روس نفت و گازپروم نداشته اند.
غیبت این شرکتها اگرچه موجب ضربه زدن به اعتبار نمایشگاه می شود، اما حتی از فرصتی هم که برای شرکتهای فعال در بخش خصوصی برای حضور در نمایشگاه نفت ایجاد شده بود به نحو مطلوب استفاده نشد و علیرغم حضور شرکتهای فعال خصوصی در این نمایشگاه، بهره ای که میتوانست برای فعالان بخش خصوصی داشته باشد نداشته است. در واقع افزایش تعداد شرکتهای داخلی در نمایشگاه، بیش از آنکه در حوزه بالادستی یا در حوزه های کلان باشد، در شرکتهای وابسته به صنعت یا مکمل صنعت خلاصه شده که هرچند وجود آنها هم ضروری است اما تاکید بر رشد کمی نمایشگاه به گونه ای بوده که حضور "صنایع وابسته" پررنگتر از شرکتهای اصلی شده است. این بدین معناست که نمایشگاه نفت تهران از اهداف اولیه خود که تعامل بین شرکتهای داخلی و خارجی و همچنین زمینه سازی برای انعقاد تفاهمنامه ها و قراردادهای مناسب بود فاصله گرفته است و به مرور به یک دورهمی عادی سالیانه که طبق عادت برگزار می شود تبدیل شده است. به عبارت دیگر، همگان منتظرند که در بهار هر سال نمایشگاه نفت تهران برگزار شود اما اغلب شرکت کنندگان به اهدافی که مدنظر دارند نمی رسند چراکه از یک سو شرایط دشوار تحریم در مقاطع زمانی مختلف، مانع از حضور شرکتهای بزرگ و ایجاد تعامل مطلوب بین شرکتهای داخلی و خارجی می شود و از سویی دیگر، تلاشی برای تغییر یا اصلاح برخی رویکردهای ایجاد شده نسبت به نمایشگاه در سالیان اخیر صورت نمی گیرد.
مروری بر نمایشگاههای نفت جهان که اتفاقا نمایشگاه نفت تهران یکی از بزرگترین و معتبرترین آنهاست نشان می دهد که نمایشگاههای معتبر اندک اندک به سمت تخصصی تر شدن پیش رفته اند و در برخی، شرکتهای بالادست و پایین دست و در برخی دیگر شرکتهای فعال در حوزه های مختلف انرژی تفکیک شده اند تا اعتبار نمایشگاه، صرفا به خاطر وسعت یا تعداد بالای شرکت کنندگان در آن نباشد. اما در نمایشگاه نفت تهران هر سال تعداد شرکتهای حاضر افزایش می یابد بدون آنکه سنجش مناسبی از منظر کیفی در مورد نمایشگاه صورت گیرد و این امر موجب شده تعدد شرکتهای کوچک و قرار گرفتن آنها در سایه شرکتهای بزرگ، نقش بخش خصوصی را هم در نمایشگاه کمرنگتر کند. در حالیکه بخش خصوصی نه تنها اعتبار هر نمایشگاهی است بلکه روند برگزاری نمایشگاه هم باید به گونه ای پیش برود که بخش خصوصی نقش پررنگی در روند برگزاری و اجرایی نمایشگاه هم داشته باشد تا نمایشگاه نفت تهران در عمل ( و نه در ظاهر) از شکل و شمایل یک نمایشگاه دولتی فاصله بگیرد.
امید است لااقل در این دوره، شاهد سنجش دقیقتری، نه فقط در مورد تعداد شرکت کنندگان در نمایشگاه یا وسعت آن و ارائه آمارهایی مبنی بر ارتقا کمی نمایشگاه نسبت به دوره قبل، بلکه در مورد وضعیت کیفی نمایشگاه نفت تهران باشیم تا به مرور زمان گامهایی برای ارتقا کیفی نمایشگاه نفت تهران برداشته شده و با وجود مشکلات و موانع حاصل از تحریم که به هر حال سایه خود را بر سر نمایشگاه نفت تهران هم انداخته است، نمایشگاه نفت تهران هر سال بیش از سال قبل در ارتقا برند ایران در حوزه انرژی با همکاری بخش دولتی و بخش خصوصی، نقش داشته باشد.